Taraqqiyoti. Qalqonsimon bezning taraqqiyoti embrional ha-yotning uchinchi haftalaridan
boshlanadi. Halqumning ventral yuzasidan birinchi va ikkinchi jabra cho’ntaklarining karshisida
1 - tireotcntlar; 2 - kslloid; 3 - follikul atrofidagi qon kapillyari ; 4 - limfa kapillyari.
Embrional hayotning to’rtinchi haftasida takomillashayotgan bezning ikki bo’lagi hosil bo’ladi. Sut
emizuvchilarda IV jabra cho’ntagining hosilasi hisoblangan ul’timobronxial tanachalar paydo bo’lib,
bu tanachalar rivojlanayotgan qalqonsimon bez kur-tagiga o’sib kiradi. So’ngra shu tanachalar
tarkibida follikulyar hujayralar bilan bir qatorda K-hujayralar hosil bo’ladi. Ta-komillashishning
boshlanishida qalqonsimon bez ekzokrin bez sifatida vujudga keladi, u chiqaruv nayiga ega bo’ladi.
Keyincha-lik chiqaruv nayi atrofiyaga uchraydi (nay ochiladigan yuza til-ning ildiz sohasida ko’r
chuqurchani hosil qiladi) va bez endo-krin organga aylanadi. SHu vaqtda hujayralar orasida kolloid
283
yig’ila boshlaydi, follikullar hosil bo’ladi. Follikullarning devori bir qavat hujayralardan iborat
bo’ladi. Qalqonsimon bez faoliyatining boshlanishi embrional hayotning 3-4 oylariga to’g’ri keladi. •
Tuzilishi. Voyaga etgan odam organizmida qalqonsimon bezning og’krligi 22-25 gramm bo’lib, bez
tashqi tomondan pishiq shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kap-
175-rasm. Qalqonsnmon bezda flllikulyar va pa-rafellikulyar hujayralar
nisbptining sxemasi (A. B. Alyoshin rasmi).
A-og’ir metall oksidlari qaytarilish reaktciyasining mahsuloti (ar-ir)filiya va osmnfnliya) fakat
parafgl-li kulyar hujayralarda; B- radioaktnv yodning faqat Follikulyar xujayralar Uchun xos yutilishi.
] - fol-likullar orasilagi para-fpllikulyar xujayralar; 2- parafollikulyar hujayra-nyng epiteliy ichipa
joyla-shishI; 3 - follikul
l
ujay-rasi; 4-bazal hujayra; 5- «och» fol/.ikulyar xujayra: *.- bazal
>ujayralarning kupayishi natijasida hosil bo’lgan epiteliy kurtagi, 7- follikul bazal membranasi.
suladan bez parenximasiga botib kirgan to’siqlar bezni bo’lak-larga bo’lib turadi. Har bir bez bo’lagi
follikul deb ata-luvchi pufakchalardan iborat bo’ladi. Follikul - qalqonsimon bezning struktur va
funktcional birligidir.
Follikullar atrofida nerv va qon tomirlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima joylashadi. Follikulning
devori bir qa-vat epiteliy hujayralaridan va uning bo’shlig’ida joylashgan kolloid moddasidan iborat
(174-rasm). Follikullarning shakli turlicha bo’lib, diametri 30 mkm dan 300 mkm gacha etadi. Folli-
kullar devoridagi epitelial hujayralar normal fiziologik ho-latda kubsimon bo’lib, follikulyar epiteliy
yoki tireotcitlar deyiladi. Tireotcitlarning tuzilishi, shakli va balandligi bez fuyktcional holatiga
bog’liq.
Bez giperfunktcional holatda bo’lsa, follikullar bo’shlig’i kichik, kolloid suyuq va pufaksimon,
tireotcitlar tcilindrsimon shaklga ega bo’ladi. Giperfunktcional holatda esa follikullar bo’shlig’i katta,
kolloid zich, tireotcitlar yassi shaklda ko’rinadi. SHunday qilib, bezning gistologik tuzilishiga qarab
uning funk-tcional holatini aniqlash mumkin.
Normal holatda follikul devorini ayrim joylarida kubsi-mon hujayralar bilan birga tcilindrsimon
hujayralarni grup-palari uchraydi, bular bo’shliqqa bo’rtib chiqib turgani uchun San-derson
yostiqchalari deb ham ataladi. Elektron mikroskop yordamida o’rganilganda, tireotcitlarning apikal
yuzasida mikro-vorsinkalar borligi aniqlangan. Follikulyar hujayralarda yi-rik yadro, yaxshi
rivojlangan endoplazmatik to’r, plastinkasimon kompleks, mitoxondriyalar va apikal qismida ko’p
miqdorda sek-retor granulalar mavjud bo’lib, hujayra ichida kolloid tomchi-lari tez-tez uchrab turadi.
Qalqonsimon bez parenximasida ti-reotcitlardan tashqari follikulalar devorida parafollikulyar
hujayralar, follikullar oralig’ida esa to’plam-
to’plam bo’lib yoki yakka-yakka holda