Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

JINSIY OLAT 
Jinsiy olatning asosini uchta g’ovaksimon tana: ikkita jin-siy olat g’ovak tanasi (corpora 
cavernosa peins) , va bitta siy-dik chiqarish kanalining g’ovak moddasi (corpora cavernosa ur-
ethrae) tashkil qiladi. Har bir g’ovak tana zich fibroz parda bi-lan o’ralgan bo’lib, oqliq parda 
nomi bilan yuritiladi va u ichki aylanasiga, tashqi bo’ylamasiga yo’nalgan kollagen fibrillalar-, 
dan tashkil topgan. Oqliq pardadan g’ovaksimon tana ichiga ko’p sonli biriktiruvchi to’qimali 
to’siqlar ketadi. Bu to’siqlar 
lakupar 
bo’shlyaqlar syastemasyggi hosyal qnladi. Ularning 
pchi
endoteliy bilan qoplanib, venoz qon bilan to’lgan bo’ladi. Bu to’siqlarda silliq mushak 
hujayralari va elastik tolalar joy-lashgan. Erektciya holatida bu lakunar bo’shliqlar kuchli 
ravishda kengayadid, ular orasidagi to’siqlar juda yupqalashib nozik pla-stinka ko’rinishini oladi. 
AELLAR JINSIY A’ZOLARI 
Ayollar jinsiy sistemasi - jinsiy bezlar (tuxumdonlar) va yordamchi jinsiy a’zolar (bachadon 
nayi, bachadon, qin hamda tash-qi jinsiy a’zolar) dan tashkil topgan. 
TUXUMDON (OVARIUM) 
(Tuxumdon, bir tomondan, jinsiy hujayralarni hosil qiluv-chi a’zo bo’lsa, ikkinchi tomondan, 
ayol organizmiga umumiy ta’sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqaradigan murakkab inkretor bez 
hisoblanadi. 
Tuzilishi. Odam tuxumdonlari - uzunligi 2,5-2,6 sm, kengli-gi 1,5-3,0 sm va qalinligi 0,6-1,5 sm 
bo’lgan ovalsimon juft a’zodir. Tuxumdonning yuzasi faoliyatsiz kurtak epiteliysi bi-lan 
qoplangan. Epiteliy ostida tolali yoki oqsil pardani hosil qiluvchi yupqa biriktiruvchi to’qimali 
qatlam yotadi. Parda osti-da u tuxumdon stromasiga aylanadi. Oqsil parda ham, organning 
stromasi ham nozik, siyrak kollagen fibrillalardan iborat bo’-lib, ularning orasida duksimon 
biriktiruvchi to’qima xujayra-lari yotadi. Elastik tolalar juda kam bo’lib, silliq mushak 
hujayralari bilan birgalikda mag’iz qismida uchraydi. 
Tuxumdonda po’stloq modda (cortex^ovarii) vamag’izmodda (medulla ovarii) farqlanadi. 
Po’stloq moddada tuxum hujayralarining rivojlanishi (germinativ funktciya) va ovarial 
gormonlarning ish-lab chiqarish jarayoni (endokrin funktciasi) kechadi. Tuxumdonning mag’iz 
qismi qoy tomir va nervlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qi-madan hosil bo’lgan. 
Tuxumdonning po’stloq qavatida birlamchi, ya’ni primordial fol-likullar (folliculus ovaricus 
primarius), o’suvchi follikullar (follicu-lus ovaricus crescens) hamda etilgan (Graaf) follikullari 
(folluculus ovaricus vesiculosus), sariq tana (corpus luteum), oq tana (corpus albi-cans) va 
atretik tana (corpus a^eIsshp^joylashadi. Oksil parda os-tida, tuxumdonning periferik qismida, 
primordial follikullar bir necha qator bo’lib, zich joylashadi (245-rasm). Har bir^ birlamchi fol-
likul ovogoniy va uning atrofini o’ragan bir qavat ""follikulyar hu-jayralardan iborat. Balog’at 
yoshidan boshlab tuxumdonda muntazam ravishda primordial follikullar etilgan^ follikullarga 
aylanadi. 
Ovogenez. Ovogenez jarayoni spermatogenez bilan bir xil bo’lsa ham o’ziga xos ba’zi 
xususiyatlarga ham ega. Birinchidan, 

---

396 
245- rasm. Tuxumdonning po’st moddasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 
20. Ok. 10. 
1 - birlamchi follikullar; 2 - ovogoniylar; 3 - oqsil parda. 
ko’payish davri faqat embrionning tuxumdonida bo’lib, qiz bola tug’ilishi bilan ovogoniyning 
paydo bo’lishi to’xtaydi. Ikkinchi-dan, o’sish davri ikki fazadan iborat. Birinchi fazada (kichik 
o’sish fazasida) 1-tartibli ovotcit o’lchamlarining sekin katta-lashuvi kuzatiladi (ovotcitlar 
bunday holatda ko’p yillabyota-di). Ikkinchi faza (katta o’sish fazasi) sariqlik kiritmalari-ning 
sintezi bilan bog’liq. Katta o’sish fazasiga, odatda, bolog’at yoshiga etgan davrda bir vaqtda bir 
yoki bir necha 1-tartibli ovo-tcit o’tadi (246-rasm). Katta o’sish ikki haftagacha davom etadi va 
1-tartibli ovotcitning etilish davriga o’tish bilan tugaydi. Uchinchidan, ovogenez 
spermatogenezdan yana shu bilan farqlana-diki, bitta birinchi tartibli ovotcitdan 1 donagina 
urug’lanish-ga moyil ovotcit va 3 ta reduktcion tanacha hosil bo’ladi. To’rtin-chidan, 
ovogenezda tuxum hujayrasining etilish davri tuxumdondan tashqarida (bachadon naylarida) 
kechadi. Beshinchidan, ovogenezda shakllanish davri bo’lmaydi. 
Jinsiy hujayralarning etilish davri etilgan folikullar-ning yorilib (ovulyatciyaga uchrab)uning 
ichidan birinchi tartibli ovotcitning chiqishi bilan boshlanadi. Bu jarayon bachadon nay-larida 
kechadi. SHunday qilib, ovogenez etilgan organizmda ikki davrdan iborat bo’lar ekan, bulardan 
birinchisi-o’sish davri bo’lib, u tuxumdonda; ikkinchisi - etilish davri - tuxumdondan tashqarida 
(bachadon naylarida) kechadi. 
Ovogoniylar o’sish davri boshlanishdanoq birinchi tartibli ovo-tcitga aylanadi, shuning bilan 
birga ovogoniy joylashgan primor- 
246- rasm. Tuxumdonning po’st moddasi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 

---

397 
06. 40, ok. 10. 1 -to’sabtgan follikullar; 2-tuxum hujayra; 3 - tuxumdon stromasi. 
dial follikul o’suvchi follikullarga aylanadi. O’sishning dastlabki kunlarida follikulyar epiteliy 
hujayralari tezda ko’payib, ko’p qa-vatli epiteliyga aylanadi va follikulning donador qavati 
(stratum granulosum) ni hosil qiladi. O’sish davridagi ovotcit atrofida zich yal-tiroq parda (zona 
pellucida) shakllanadi. Follikul o’lchamining kat-talashishi uni o’rab turuvchi~ biriktiruvchi 
to’qimali qobiq (theca fol-lciuli) ning paydo bo’lishiga asos bo’ladi. 
Follikulning donador qavati bilan biriktiruvchi to’qimali qobiq orasida follikul epiteliysining 
bazal membranasi- Slavyanskiy membranasi bo’ladi. Qeyinchalik, ko’p sonli qon ka-pillyarlari 
o’sib kirgan follikul qobig’i ikki qavatga diffe-rentciallashadi. Qobiqning ichki qavati (theca 
interna) siyrak tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat bo’lib, unda ko’igina ka-pillyarlar 
joylashadi. Bu kapillyarlarning atrofida ko’p sonli bezli interstitcial hujayralar yig’iladi. 
Qobiqning tashqi qavati (theca externa) zich tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. 
Follikulning boshlang’ich o’sishi ancha-muncha mustaqil bo’lib, yuqorida bayon etilganidek, qiz 
bolaning tuxumdonida u bolag’at yoshiga etguncha bo’lishi mumkin. Ammo follikulning keyingi 
ta-raqqiyoti gipofizning follikulni stimullovchi gormon (FGS) ta’sirida ro’y beradi. Hujayralari 
mitoz bo’linish bilan inten-siv ko’payayotgan va qalinlashgan donador qavat hujayralari fol-
likulyar suyuqlikni sekretciya qila boshlaydi. Sekret avvaliga 
247- rasm. Tuxumdonning etilgan follikuli (Graaf^pufakchasi). Gematoksi-lin-eezin bilan 
bo’yalgan. 06. 40. ok. 10. 
1 - tuxum hujayra; 2 - yaltiroq parda: 3 -nurlitoj; 4 - donador qavatning fol-likulyar xujayralari; 4 
- tuxum saqlovchn do’mboqcha; R - follikul bo’shllg’i; 7 -fol-likulnnng ichk,1 pardasi; 8 - 
follikulning tashqi pardasi; 9-birikgiruvchi to’qimali 
stroma. 
hujayralar orasida to’plana boshlaydi, so’ngra ular qo’shiladi. Natijada follikulyar suyuqlik bilan 
to’lgan bo’shliq paydo bo’-ladi. Bu bo’shliqning o’lchamlari tezda kattalashadi va 1 tartibli 
ovotcit nurli toj (corona radiata) ko’rinishiga ega bo’lgan bir qavat follikulyar hujayralar bilan 
birgalikda follikulning yuqori qutbiga surilib qoladi. Bunday o’sishning maksimumiga erishgan 
follikullar etilgan follikullar (Graaf pufakchasi) nomini oladi. Donador qavatning ovotcit 
joylashgan qismi tu-xum tutib turuvchi tepacha ' (cumulus oophorius) nomini oladi Graaf 
pufakchasining diametri 40 mm gacha etadi (247-rasm). 
Bevosita ovotcitni qurshab turgan nurli toj hujayralari uzun o’simtalarga ega (248-rasm). Bu 
o’simtalar yaltiroq parda-dan o’tib ovotcitning tcitolemmasiga etib boradi. Follikul epi-
teliysining tuxum hujayrasi trofikasida ahamiyati katta. 
Ovulyatciya murakkab jarayon bo’lib, bunda gipofizning lyu-teinlovchi gormonining (LG) 
muhim roli bo’ladi. Ovulyatciyada follikul qobig’i ichki qavatining kapillyariga qon kelishining 
kuchayishi va follikul suyuqligining ko’payishi natijasida ichki bosimning ortishi follikul 
qobig’ining yorilishiga sabab bo’lsa kerak. 

---

398 
248- rasm. Tuxumdondagi ovotcit11ing elektron mikrofotografiyasi X 2. 500. 
1 - yadro, 2 - yadrocha; 3]-'tcitoplazmadagn^sariqlik donachalarn: 4 -*mul’tivezikulyar'"tana- 
cha; 5 - hujayra qobig’n; b'-yaltiroq zona; 7 - donador qavatdagi follikulyar hujayralar; 
8 - follikulyar hujayralarning o’siqlari (Rodindan). 
Ovulyatciya natijasida yorilgan pufakchaning bor mahsuloti qorin bo’shlig’iga quyiladi. Bu erda 
birinchi tartibli ovotcit va uni o’rab turgan nurli toj bachadon voronkasining ovotcit shoki-lalari 
orqgli nay ichiga o’tadi. 
Odamda har bir ovulyatciyada, odatda, bitta follikul etiladi 
va yoriladi. Ba’zi sut zmizuvchilarda esa bir vaqtning o’zida 10-12 follikullar o’sib, 
ovulyatciyaga uchraydi. 
Ovogenezning etilish davrida reduktcion (meyoz) bo’linish ketib, birinchi bo’linishdan yirik 
ikkinchi tartibli ovotcit va abortiv (reduktcion) tanacha hosil bo’ladi. Ikkinchi tartibli ovotcit 
tezda ikkinchi marta bo’linib, etilgan tuxum hujayra va ikkilamchi reduktcion tanachani hosil 
qiladi. Birlamchi reduk-tcion tanacha ham ba’zida ikkiga bo’linadi. Etilish davrida ketma-ket 
ikki marta bo’linish natijasida xromosomalar soni-ning ikki marta kamayishi yuz berib, har bir 
birinchi tartibli ovotcitdan bir dona yirik, urug’lanishga tayyor bo’lgan, gaploid xromosoma 
tutgan tuxum hujayra va uchta abortiv (reduktcion) tanacha hosil bo’ladi. 
Sariq tananing tuzilishi va uning tciklik o’zgarishlari. Etilgan pufaksimon follikul yorilganidan 
so’ng uning donador qavati va biriktiruvchi to’qimali qobig’i (theca folliculi) saq-lanib qoladi. 
Uning devorlari burishib, bo’shlig’i esa ovulyatciya vaqtida yorilgan qon tomirlardan chiqqan 
qon bilan to’ladi. Ho-sil bo’lgan qon ivindisi tezda biriktiruvchi to’qima bilan al-mashinadi, 
natijada, bo’lg’usi sariqlik tana markazida birik-tiruvchi to’qimali chandiq hosil qiladi. SHunday 
qilib, ovulya-tciyadan so’ng follikul o’rnida yangi tuzilma-sariq tana rivoj-lana boshlaydi. 

---

399 
Urug’lanish bo’lish-bo’lmasligidan qat’i nazar sariq tana ri-vojlanishida ma’lum davrlar sodir 
bo’ladi. Odatda, 4 bosqich farqlanadi: 
1. Proliferatciya va vaskulyarizatciya davri. 
2. Bezli metamorfoz davri. 
3. Gullash yoki ravnaq topish davri. 
4. Aks taraqqiyot davri. 
Birinchi davr -• proliferatciya va vaskulyarizatciya davri so-biq donador qavat epiteliysining 
ko’pashshi va uning orasiga (theca interna) sohasidan yo’nalgan kapillyarlarning tez o’sib ki-
rishi bilan xarakterlanadi. 
Ikkinchi - bezli metamorfoz davrida donador qavatning fol-likulyar hujayralari kattalashadi va 
ular tcitoplazmasida lipoxrom gruppasiga oid sariq pigment - lyutein yig’iladi. Bu hujayralar 
lyutein hujayralar (luteocytus) nomini oladi (249-rasm) Lyutein hujayralarning gipertrofiyasi va 
giperplaziyasi tufayli sariq tananing hajmi oshib, nomiga yarasha sariq tus oladi. Bunday sariq 
tanada kapillyarlar shunday ko’pki, har bir chyutein hujayrasini qon kapillyarlari qamrab oladi. 
Lyutein hujayralarining tcitoplazmasida sekret donachalari-ning paydo bo’lishi bilan uchinchi-
ravnaq topish yoki gullash dav-ri boshlanadi. Bu davrda sariq tana ichki sekretciya beziga ayla-
nib, progesteron gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon bachadon shilliq pardasini zigotani 
implantatciya qilishga va sut bezla-rini laktatciyaga tayyorlaydi. 
249- rasm. Sariq taia lyutein hujayralarining elektron mikrofetografiyasi. 
1 - plastinkasimoi kompleks; 2 - yadro; 3 - sekret donachalarg’. 
Sariq tananing gullash davri ikki xil davom etadi. Agar urug’lanish bo’lmasa, unda gullash davri 
12-14 kun bilan yakun-lanadi va bunday tana