Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

involyutciya 
deb 
nomlanadi. Bu esa spermatogenezning susayishi va biriktiruvchi to’qimaning o’sib ketishi bilan 
xarak-terlanadi. Urug’ kanalchalarining ichi bo’shab qoladi. Ammo shunga qaramasdan 80 
yoshlarda ham spermatogenez ro’y beradigan ka-nalchalar uchraydi. 
URUG’ OLIB CHIQUVCHI YULLAR VA URUG’DON ORTIG’I 
Urug’ olib chiquvchi yo’llar urug’don to’g’ri naylari (tubuli semini-feri recti) dan boshlanadi va 
urug’don oralig’ida "joylashgan urug’don to’ri (rete testis) ga o’tadi, bu erdan esa 12--15 ta o’ta 
egri-bugri urug’ olib chiquvchi naylar (ductuli efferens testis) chiqadi. Naylar yi-gilib urug’don 
ortig’ining boshchasini hosil qiladi. SHu erdan urug’-don ortig’ining nayi (ductus epididymis) 
boshlanadi. Bu nay ko’p sonli burmalar hosil qilib, urug’don ortig’ining tana va dum qismini 
tash-kil qiladi. Urug’don ortig’ining kanali urug’ olib chiquvchi to’g’ri yo’l (ductus deferens) ga 
o’tadi va urug’ otuvchi yo’l bilan tamom bo’ladi. 
To’g’ri naylar va urug’don to’ri oddiy tuzilishga ega. To’g’ri naylarning devori tcilindrik epiteliy 
bilan, to’r kanallari kubsimon yoki yassi epiteliy bilan qoplangan. Bu hujayralar bazal 

---

392 
membranada yotadi, kanalning tashqarisidan siyrak bi-riktiruvchi to’qima yupqa qatlam hosil 
qilib yotadi. 
Urug’don ortig’i. Urug’don ortig’i boshcha, tana va dum qism-dan iborat. Urug’don ortig’ining 
boshchasi 12-15 dona egri-bugri urug’ olib boruvchi naylardan iborat. Bu naylar urug’don 
ortig’i-ning nayiga yig’iladi va urug’don ortig’ining dum qismida urug’ olib chiquvchi yo’lga 
aylanadi. 
243- rasm. Urug’don ortig’ining nayi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 
Ob. 10, ok. 10. 
I _ xususiy plastinka; 2 - naycha bo’shlig’idagi spermatozoidlar; 3 - naYAlarare bi- 
riktiruvchn to’q>"Ma. 
Urug’ olib boruvchi nayning diametri 0,6 mm va uzunligi 4- 6 mm ga teng. Epitelial hujayralar 
ostida biriktiruvchi to’qi-madan iborat xususiy parda yotadi, so’ngra muskul parda joyla-shadi. 
Kanal bo’shlig’i bir tekis emas, bu holat uning epiteliy-sining alohida tuzilishi bilan bog’liqdir. 
Epiteliy har xil kattalikdagi hujayralardan: kiprikchalari bor bo’lgan baland prizmatik va kichik 
kubsimon hujayralardan iborat. Bu hu-jayralar navbatma-navbat joylashgani uchun baland 
hujayra-lar yonida chuqurchalar hosil bo’ladi. Baland hujayralarda ham, past hujayralarda ham 
lipid va pigment donachalari hamda vakuolalar borligi bu hujayralarda sekretor faoliyat borli-
gidan darak beradi. 
Urug’don ortig’ining nayi ikki qatorli epiteliy bilan qop-langan. Bu epiteliy ikki xil 
hujayralardan iborat (243-rasm): 1) apikal yuzasida steriotciliylar (harakatsiz tuk tutamlari-ni) 
tutuvchi, o’zining erkin yuzasi bilan jinsiy qoplamaning tekis yuzasini hosil qiluvchi baland 
prizmatik hujayralar hamda 2) mayda oraliq hujayralar. Ular o’z yadrolarining joylashuviga 
ko’ra ikki qatorli epiteliyning pastki qatorini hosil qiladi. 
Urug’don ortig’ining nayi yupqa, nozik xususiy qatlamga ega bo’lib, undan keyin nisbatan qalin 
silliq mushak qavati yota-di. Kuchli ravishda egilgan urug’don ortig’i nayining ba’zi tirsaklari 
o’zaro biriktiruvchi to’qima yordamida tutashgan bo’-ladi. 
Urug’don ortig’i nayining bushlig’g’g sugoqliq bjlan to’la. Unda ba’zan alohida, ba’zan 
yig’ilgan holatda spermatozoidlar joy-lashadi. Bu suyuqliq urug’ chiqaruvchi yo’llar 
epitelmysining sekretor faolnyatining mahsulidan hamda bu erga egri-bugri naylardan oqib 
kelgan suyuqlikdan iboratdir. Bu suyuqlik sper-mani suyultiradi, spermatozoidlarning 
saqlanishini ta’min-laydi. Ayniqsa, mo’l sekretciya urug’don ortig’i naylarining hal-qalarida 
kuzatiladi. Urug’don ortig’ini sperma to’planuvchi rezervuar sifatida ham ko’rsatish mumkin. 
Urug’ olib ketuvchi yo’l. Bu yo’l ikki qavatli, ku-tikulasi aniq ko’rinib turgan tcilindrik epiteliy 
bilan qop-langan. SHilliq parda 4-6 ta bo’ylamasiga yo’nalgan burmalar x.osil qilgani uchun 
ko’ndalang kesimi yulduzsimon ko’rinishga ega bo’ladi. 
Kanal shilliq pardasining xususiy qavati siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan 
tashkil topgan. Bu erda elastik tolalar ko’p. Xususiy pardadan so’ng yaxshi rivojlangan uchta: 
ichki, va tashqi bo’ylama, o’rtasi aylana qavatlardan ibo-rat mushak qatlami yotadi. Mushak 
pardasidan keyin elastik tolalarga mo’l bo’lgan tolali parda -adventitciya qavati joy-lashadi. 

---

393 
Urug’ olib ketuvchi yo’l mushak qavatining peristal’tik hara-qati spermani urug’ olib ketuvchi 
yo’llarda surilishini va eyaku-lyatciya vaqtida uni chiqarib tashlashini ta’minlaydi. 
Urug’ olib chiquvchi yo’lning oxirlari ampulasimon kengayadi va bu erda muskul parda tololari 
bir tekisda yotmaydi. Aylana bo’ylab joylashgan qavatda qiyshiq yo’nalgan mushak tolalari 
paydo bo’ladi, bo’ylama mushak to’plamlarining bir butunligi bo’linadi va urug’ otuvchi yo’lga 
kelganda yo’qoladi. Jinsiy yo’l ampula qismining shilliq pardasi juda burmadorligi bilan ajralib 
turadi, bundan tashqari, bezlarni eslatuvchi kubsimon epiteliy bilan qoplangan botiqlik hosil 
qiladi. Xususiy qa-vat ampulyar qismida ham elastik tolalarga boy. Normal holat-da ampulyar 
bo’shliqda spermatozoidlar bo’lmaydi, ammo eyakulya-tciyadan so’ng spermatozoidlarning 
ma’lum bir qismi ushlanib qolishi va qayta eyakulyatciyada ajralishi mumkin.