ERKAKLAR JINSIY A’ZOLARI. (ORGANA GEN1TAHIA MASCULINA)
Erkaklar jinsiy sistemasi bir juft bez - urug’don va urug’ olib chiqruvchi naylar, prostata bezi,
urug’ pufakchalari vajinsiy olat kabi a’zolardan ' iborat.
URUG’DON (TESTIS)
Anatomik jihatdan urug’don ovalsimon tanachadan iborat. U bir necha qavat pardalar bilan
o’ralgan bo’lib, shulardan ikki-tasi - seroz va oqsil pardalar urug’donning xususiy pardalari
hisoblanadi. Seroz parda mezoteliy hujayralaridan iborat bo’lib, urug’donning asosiy qismini
o’rab turadi. U aniq chegarasiz elastik tolalarga boy bo’lgan zich biriktiruvchi to’qi-madan iborat
fibroz, ya’ni oqsil pardaga (tunica albuginea) o’tadi.
Urug’don oqsil pardasining chuqur qatlamlarida tomirlar ko’p bo’ladi, shuning uchun bu qism
tomirli parda (tunica vasculo-sa) sifatida ajratiladi. i Oqsil parda urug’donning bir tomonida
qalinlashadi, bu er urug’don oralig’i
(mediastinum
testis) deb nomlanib, uning ichida kapillyarlar va urug’don to’ri (rete testis) joylashadi. SHu
oraliqdan tomirli pardaga qarab radial yo’nalishda biriktiruvchi to’qimali to’siqlar (septulum
testis) tarqaladi. To’siqlar urug’donni bo’laklar (lobulus testis) ga bo’ladi. Bo’laklarning keng
388
asosi tashqariga, uchi urug’don oralig’iga qarab yo’nalgandir. Bo’laklarning soni odamda 100-
250 tagacha etadi. To’siqlar elastik tolalarga boy bo’lib, ulardan ancha yirik bo’lgan urug’donni
oziqlantiruvchi qon tomirlar o’tadi.
Har bir bo’lakda 1-2 dona egri-bugri urug’ kanalchalari tubulus seminifer contortus) joylashadi.
Bu kanalchalarning uzunligi 70-80 sm gacha etadi. Urug’donda hammasi bo’lib, 300-450
tagacha egri-bugri kanalchalar mavjud. Urug’don bo’lagiiing uchida egri-bugri urug’ naylari
to’g’ri kanallar (tubulu seminifer rectus) ga o’tib, urug’don to’rini hosil qiladi-da, urug’ olib
chiquvchi naylarga aylanadi.
Egri-bugri urug’ naylarining tuzilishi. Egri-bugri urug’ nay-lari.ingichqa naylardan iborat bo’lib,
ularning devori tayanch hujayralar - sustenototcitlar (Sertoli hujayrasi) hamda ular orasida
joylashgan jinsiy hujayralardan - spermatogen hujayralardan tashki topgan bo’ladi (241-rasm).
Kanalchalarning tayanch va spermatogen epiteliysi plastinka-simon biriktiruvchi to’qima bilan
qoplangan bazal membranada yotadi. Biriktiruvchi to’qima aylana va bo’ylama yo’nalgan kolla-
gen va ular orasida yotgan elastik tolalardan iborat bo’lib, ular urug’ naylarining devoriga
anchagina zichlik beradi.
Sertoli hujayralari yirik konus shaklida bo’lib, uchlari bilan nayning bo’shlig’iga yo’nalgandir.
Ularning keng asosi bazal membranada yotadi. Hujayra tanasidan har tomonga nozik
tcitoplazmatik o’simtalar chiqadi. Bu o’simtalar qo’shni tayanch hujayralarining shunday
o’simtalari bilan tutashadi. Bu hu-jayralarning tcitoplazmasida yog’lar, lipoid tomchilari, oqsil
kristallari va boshqa ko’plab trofik kiritmalar uchraydi. Hu-jayraning uchburchaksimon yadrosi
hujayraning pastki qismida joylashadi. Tayanch hujayralar spermatogen epiteliyning oziq-
241-rasm. Urug’don. Gematoksilin- eozin bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10
1 - urug’donning egri- b>gri naychalarn; 2- spermatogen epnteliy hujayralari; 3- naychalar oraliq
to’qimasi; 4 - interstitciy hujayralari.
lanishini ta’minlaydi, spermatidlarning metabolitik mahsu-lotlarini yutadi. Xuddn shu
hujayralarning o’simtalari hosil qilgan to’rda spermatogen epiteliy hujayralari joylashadi. Bazal
membrana ustida, tayanch hujayralarining orasida, yosh jinsiy hujayralar - spermatogoniy
hujayralari joylashadi
(242-rasm).
Spermatogenez. Erkaklar jinsiy xujayrasi - spermatozoid-lar urug’donning egri-bugri
kanalchalarida paydo bo’ladi. Sper-matogenez deb nomlanuvchi bunday jarayon balog’at
yoshiga et-ganlarda boshlanadi. Urug’donda spermatozoidlarning ishlab chiqarilishi jinsiy
aktivlik so’nguncha davom eta beradi va eg-ri-bugri nay devorida spermatogenezning turli
davriga mansub bo’lgan jinsiy hujayralar ma’lum bir tartibda joylashadi. Spermatogenez
jarayoni 4 davrga bo’lib o’rganiladi: 1) ko’gi^ish; 2) o’sish; 3) etilish; 4) shakllanish.
K o’ p a y i sh davrida spermatogoniy hujayralari son jiha-tidan ortib boradi. Spermatogoniy
hujayralarining o’lchamlari juda kichik. Ular spermatogen epiteliyning tashqi-periferik qavatini
tashkil qiladi va bevosita bazal membrana ustida yotadi. Bazal membranada yotgan hujayralar
qavati bo’linadi, natijada, hujayralar soni ko’payadi va bu holat sig’ishmagan hujayralarnipg
yuqori qavatga ko’tarilishiga olib keladi. Bu
389
242-rasm Egri-bugri nay ko’ndalang kesimining elektron mikrofotografiyasi.
x 580.
1 - egri- bugri nay bo’shlig’i; 2 - Sertoli hujayragi; 3 - spermatogoniy; 4 - xremesoma -
larning paxiten bosqichidagi birlamchi spermatotcit; 5-spermatidlar; 6 - Leydig (inter-
stitciy) hujayralari; 7 - naynpng kapillyar va venulalari.
hujlyralar endi mitotik bo’linish qobiliyatini yo’qotadi va sper:,k)togenezning keyingi o’sish
davriga o’tadi.
Usish davriga o’tgan hujayralarning o’lchamlari osha bosh-laydi. Bu davr yirik birinchi tartibli
spermatotcitlar hosil bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bu hujayralar egri-bugri nay devorida
spermatogen epiteliydan keyingi ikkinchi qavatni
egallaydi.
Etilish davrining boshlanishi bilan birinchi tartibli spermatotcit ikkinchi tartbli spermatotcit
(prespermatidlar) ga bo’linadi. Etilish davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri
shundakk, hosil bo’lgan presperyagatidlar interkinez davrgitg
o’tamasdan qayta ikkiga bo’linadi. Bunday bo’linishi redaktcion bo’linish yoki
meyoz
deb
ataladi.
Reduktcion bo’linish yoki meyoz. Har bir hayvon yoki o’simlik hujayralarining yadrosida
xromosomalarning soni doimiydir. Odamning somatik hujayralari 46 ta xromosomaga ega.
Urug’lanish jarayonida tuxum va urug’ hujayralarining qo’-shilib homila taraqqiy etishida har bir
tur uchun xos bo’lgan xromosomalar soni saqlanib qoladi. Bu esa tayyor bo’lgan jin-siy
hujayralarning xromosomalar soni somatik hujayralarga nisbatan ikki barobar kam bo’lishi bilan
ifodalanadi. Somatik hujayralarda diploid son (46 ta) bo’lsa, jinsiy hujayralarda
xromosomalarning soni gaploid songa (23 taga) tengdir.
Xromosomalar sonining kamayishi (reduktciyasi) spermato-genezning etilish davrida ro’y
beradi. Reduktciya hodisasi shu davrda bo’lib o’tadigan bo’linishning ketma-ket - interkinez
davrisiz qaytalanishi orqasida hosil bo’ladi.
Reduktcion bo’linishga tayyorlanish spermatogenezning o’sish davrida boshlanadi. Birinchi
tartibli spermatotcit yadrolarida o’sish davrida xromosomalar uzun ipchalar sifatida ko’rina
boshlaydi, yadro qobig’i va yadrocha saqlanib qoladi. Bu davr leptogen davr (leptos - ingichka)
deb yuritiladi. Leptogen xro-mosomalarda buralganlik kamroq bo’lib, ular ingichka va uzun-
roqdir. SHu belgisi bilan bu xromosomalar kariokinezning boshlang’ich fazasi - profazada
kuzatiladigan xromosomalardan farqlznib turadi. Leptogen xromosomalarning halqasimon bo’lib
egilganligi ko’rinadi. Ularning umumiy soni diploid songa (46) teng. Leptogen bosqichdan so’ng
gomologik xromosoma-lar juftlapshb yig’iladi (konyugatciya) va uzunasi bo’ylab bir-biriga
zichlashadi, ba’zan o’zaro chirmashishi ham mumkin. Bu davr - sinapten yoki zigoten (synapsis
- qo’shilish, zygoo - qo’-shish) davri, deb yuritiladi. Buning ahamiyati shundaki, o’zaro
390
kon’yugatciyalangan (chirmashgan) xromosomalar orasida gen al-mashinuvi bo’lib turadi. Uzaro
chirmashib, buralish natijasida xromosomalar kaltalashadi va yo’g’onlashadi. Bu davr paxiten
(pachys - yo’g’on) davr deyiladi. So’ngi davrda kon’yugatlar o’zaro bog’langan holda qisman
ajraladi va har bir xromosoma-larda bo’ylama yoriq ko’rinadi - bu esa diploten (diploos -
ikkilangan) davrdir. Xromosomalarning spiralsimon buralishi davom etadi. Bunda bir-biriga
chirmashgan, har biri 2 ga aj-ralgan juft xromosomalar turlicha shakldagi qisqa tanacha --
tetradalarga aylanishini kuzatish mumkin. 23 dona tetrada hosil bo’ladi, chunki har bir tetrada
ikkita o’zaro kon’yugatciya-lashgan xromosomadan iborat. Har bir tetrada tarkibidagi xro-
mosoma uzunasiga ikkiga bo’linganligi uchun bir tetradada to’rtta alohida xromosoma bo’ladi
(tetra - to’rt demakdir). SHu tetrada tutgan xujayra I tartibdagi spermatotcitdir.
linish metafazasi ketib, o’zaro chirmashgan xromosomalar o’zla-rining yoriqlari bilan ekvatorial
plastinka bo’ylab yotadi. Anafazaga kelib tetrada yoriqlaridan ajralib hosil bo’lgan diadalar deb
nomlanuvchi xromosomalar turli qutbga qarab suriladi va II tartibli spermatotcitlar hosil bo’ladi.
Demak, bitta ikkinchi tartibli spermatotcit tetradaning yarmini, ya’ni diadani oladi. Ikkinchi
tartibli spermatotcitdagi diadalar-ning soni birinchi tartibli spermatotcit yadrosidagi tetrada
soniga (23 ga) teng. Etilish davridagi interkinez davri bo’lma-ganligi uchun xromosomalar
keyingi bo’linish uchun soni oshmagan (reduplikatciyalanmagan) holatda o’tadi. Diada
xromosomolari ekvatorial plastinka bo’ylab o’zlarining o’simtalari bilan joy-lashib oladi.
Ikkinchi tartibli spermatotcit diadalari bo’linib monadalarni hosil qiladi va bu monadalar qutbga
qarab aj-raladi. Ykkinchi tartibli spermatotcit bo’linishidan spermatid-lar hosil bo’ladi. Ularning
yadrosidagi monadalar soni ikkinchi tartibli spermatotcit yadrosidagi diadalar soniga teng, ya’ni
gaploid bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, mitozdan meyozning farqi xromoso-malarning kon’yugatciyasi yuz
berishi va etilish davrining bi-rinchi bo’linishi va ikkinchi bo’linishi orasida interkinez davri-
ning yo’qligidir. Bu esa spermatidlarda xromosomalar sonining ikki marta kamayishiga sababchi
bo’ladi.
Demak, etilish davrining oxirida boshlang’ich 1 ta sperma-togen epiteliydan gaploid xromosoma
tutgan 4 ta spermatid hosil bo’ladi. Spermatidlar boshqa bo’linmaydi va oxirgi shakl-lanish
davriga o’tadi.
SHakllanish yoki spermogenez. Spermatidlar un-cha yirik bo’lmagan yadroli yumaloq
hujayralardir. YAdro atro-fida plastinkasimon kompleksning zichlashgan zonasi, tcentroso-ma
va mayda mitoxondriyalar joylashadi. Spermatidlarning qayta tuzilish jarayoni plastinkasimon
kompleks zonasida yadro yuzasiga tegib turgan zichlashgan granula paydo bo’lishidan bosh-
lanadi. Bu akroblastdir. Keyinchalik akroblastning o’lchamlari kattalashib, g’ilof sifatida yadroni
qoplaydi, akroblastning o’rtasida esa zichlashgan tanacha - akrosoma differentcialla-shadi.
SHakllanayotgan spermatid o’z akrosomasi bilan, odatda, tayanch Sertoli hujayrasining apikal
yuzasiga qarab turadi. Bunda spermatidning qarama-qarshi chetiga, urug’ kanali ichiga qaragan
tomonga ikki tcentrioladan iborat tcentrosoma surila-di. TCentrosomaning tcentrodesmozi yadro
yuzasiga perpendikulyar holda joylashadi. Bundan keyingi o’zgarishlar natijasida proksimal
tcentriola yadro qobig’iga tegib yotadi, distal joy-lashgani esa ikkiga bo’linadi. Distal
tcentriolaning old qis-midan xivich shakllanadi, so’ngra u spermatozoid dumining o’q ipiga
aylanadi. Distal tcentriolaning orqa yarmisi aylana Hosil qiladi. Bu halqacha xivichi bo’ylab
surilib, spermatozoid-ning o’rta qismining orqa chegarasini hosil qiladi.
Spermatidning taraqqiyot jarayonida uning yadrosi asta-eekin zichlashadi va xromatin gomogen
zich massa ko’rinishini oladi. Dum qismining o’sishi bilan spermatidning tcitoplazmasi yadro
atrofidan sirg’alib, shakllanayotgan spermatozoidning o’rta qismiga suriladi. Mitoxondriyalar
xivchinchaning proksimal qismi yonida joylashadi. Spermatid tcitoplazmasi, spermatozo-idga
aylanayotganda, kuchli ravishda reduktciyaga uchraydi.
Spermatogen epiteliy buzuvchi ta’sirlariga o’ta sezgir hisob-lanadi. Turli intoksikatciyalarda,
avitaminozlarda, ochlikda, ayniqsa, radiatciya nuri ta’sirida spermatogenez jarayoni su-sayishi,
hatto to’xtab, spermatogen epiteliysi atrofiyaga uchrashi mumkin.
Egri-bugri urug’ naylarining oralaridagi siyrak birikti-ruvchi qatlamlarda ko’plab qon va limfa
391
tomirlari hamda nerv tolalari yotadi. Egri-bugri urug’ nayi va bo’lak ichida qon kapillyarlarining
atrofida urug’donning yirik interstitciy bez hujayralari (glandulo cytus testis) - Leydig
hujayralarining to’plami joylashadi. Bu hujayralar yirik, yumaloq yoki ko’p qirrali bo’lib,
tcitoplazmasida lipidlar, glikogen kiritmalari va turli kristalloidlar tutadi. Esh ortib borgan sari
hujayra tcitoplazmasida pigment yig’ila boradi. Trofik kiritmalarning ko’pligi, interstitciy
hujayralari spermatogen epiteliyning oziqlantirishda qatnashadi deyishga imkon beradi. Bundan
tashqari, Leydig hujayralari shu bilan bir qatorda erkaklar jinsiy gormoni ishlanishida ishtirok
etadi, deb qaraladi. Urug’donning faoliyati gipofiz bezining oldingi bo’limida ishlanuvchi
gonadotrop gormonining ta’siriga bog’liq.
Urug’donning yoshga qarab o’zgarishi. YAngi tug’il-gan bolalar urug’donining og’irligi 800 mg
ga teng bo’lib, bo’lak-larga bo’linganligi yaqqol ko’rinib turadi. Urug’donlar bu davr-da siyrak
tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimali stro-mada yotuvchi uncha egri-bugri bo’lmagan,
ba’zan bir-birlariga tegib yotuvchi urug’ kanalchalaridan iboratdir. Urug’ kanalchala-ri tor,
bo’shlig’i deyarli ko’rinmay, ba’zan kanal hujayralari uni to’la bekitib qo’yadi. Kanal hujayralari
etilmagan Sertoli hujayralari, spermatogoniylar va birlamchi gonotcitlardan iborat.
Erkaklar jinsiy sistemasining bola tug’ilgandan so’nggi taraqqiyotining b i r i nch i to’rt yili
statik davrdeb nomlanadi. Bu davrda urug’ kanalchalari kichik o’lchamga ega bo’-lib, ozgina
egri-bugridir. Hujayralar esa bir qavat bo’lib yotadi. Urug’donning maxsus funktciyasi
kuzatilmaydi.
4 yoshdan 10 yoshgacha davr urug’don postnatal taraqqiyotining ikkinchi davridir. Bu davr
ichida kanallarda spermato goniy va birinchi tartibli spermatotcitlarni uchratish mumkin.
Interstitciyda Leydig hujayralariga asos bo’luvchi hujayralar paydo bo’lib, differentciallasha
boshlaydi. Hujay-ralar o’lchamlarining oshishi, jinsiy hujayralar sonining ko’-payishi, I tartibli
spermatotcitlarning paydo bo’lishi, tayanch
hujayraning differentcirovkasi bu davrni bolaning organiz-
mida jinsiy sifatlarning paydo bo’lish davri deyishga asos beradi.
Uchinchi davr 10 yoshdan 12-16 yoshgacha bo’lib, taraqqiyot davri deb nomlanadi. Morfometrik
kuzatishlar urug’donning bu davrida intensiv o’sishini tasdiqlaydi. Hujayralar katta-lashadi va
soni oshadi. Ayniqsa, Sertoli hujayralari sezilar-li darajada o’zgaradi. Ularning yadrosi
kattalashadi, 1-II tartibli spermatotcitlar ko’payadi. Ba’zan spermatidlar ham uchraydi. 12-14
yoshlarda kanalda etarli darajada spermato-tcitlar bo’ladi. Bu davrda urug’ chiqaruv yo’llarining
taraqqiyoti ham sezilarli darajada bo’ladi. Urug’don ortig’i morfologik jihatdan katta yoshdagi
odamlarniig urug’don ortig’idan farq qilmaydi.
Spermatogenezning muntazam ro’y berishi urug’don taraqqi-yotining to’rtinchi davri
hisoblanadi. Spermatogen epiteliyning barcha hujayralari hamda spsrmatozoidlarning kanallarda
uch-rashi bu davrning muhim morfologik belgisidir.
18-20 yoshdan boshlab aktiv spermatogenez davri boshlanadi. YUqori funktcional aktiv holat
50-55 yoshlargacha davom etadi. 50 yoshdan 80 yoshgacha urug’donda atrofik, distrofik va
nekrobio-tik xarakterdagi jarayonlar rivojlanib boradi. Bu o’zgarish-lar
Do'stlaringiz bilan baham: |