Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Nerv-mushak duklari 
(fusus neuromuscularis) deb nomlangan retseptorlar ancha 
murakkab tuzilishga ega. Bu retseptorlarda bir yoki bir necha mushak tolalari spiralsimon 
o`ralgan nerv oxirlari bilan biriktiruvchi to`qimali kapsula ichida yotadi. Kapsula ostidagi 
bo`shliq to`qima suyuqlig`i bilan to`lgan. Uq silindrning mayda tarmoqlari kapsula ostidan o`tib 
mushak tolasini spiralsimon o`rab oladi. Harakatlantiruvchi tanachalarda bo`lgani kabi: skelet 
mushaklarining bu qismida ko`ndalang-targ`illik yo`qoladi va sarkoplazmada ko`p miqdorda 
mitoxondriyalar va yadrolar to`planadi. 
Effektor nerv oxirlari.
Neyroneffektor sinasplar h a r a k a t l a n t i r u v c h i va 
sekretor turlarga bo`linadi. Ularning presinaptik qismi bo`lib effektor neyronning aksoni, post-
sinaptik qismi bo`lib esa mushak tolasi, silliq mushak hujayralari yoki bez hujayralar 
hisoblanadi. Effektor nerv oxirlari ( teriuatio neuromuscularis ) ichida harakatlantiruvchi yoki 
motor nerv oxirlari yaxshi o`rganilgan. 

---

169 
102-rasm. Fater - Pachini tanachasining elektron mikrofotogrammasi. X 6000. 
1 - nerv hujayrasi o’simtasi; 2- tanacha yorig’I; 3 - ichki kolbaning plastinkasimon hujayralari;
4 -hujayra yadrosi. 
 
Ular somatik yoki vegetativ nerv sistemasidagi neyronlar neyritlarining oxirgi 
apparatlari 
bo`lib, 
nerv 
impulslarini 
bevosita 
ishchi 
organlarga 
yetkazib 
beradi. 
Harakatlantiruvchi tanacha nerv o`q silindrining oxirgi tolalaridan va mushak tolasining 
o`zgargan mos qismlaridan tashkil topgan (104-rasm). Miyelinli nerv oxiri mushak tolasiga yetib 
kelgandan so`ng miyelin qavatini yo`qotadi, mushak sarkolemmasiga botib kiradi. Mushak 
tolasida o`q silindr bir-necha mayda oxirgi tolalarga tarmoqlanadi va ko`p miqdorda 
mitoxondriyalar va pufakchalar saqlovchi sinaptik qismni hosiya qiladi. Nerv tolasining mayda 
tarmoqlari mushak to`qimasining sarkolemmasi bilan o`raladi. Mushak tolasining sarkolemmasi. 
postsinaptik qismni hosil qilib, u va presinaptik qism (aksolemma) orasida sinaps bo`shlig`i 
(yorig`i) hosil bo`ladi. Bu bo`shliqdan ikkilamchi sinaps yoriqlari radial holatda turli tomon-ga 
yo`naladi. Ikkilamchi yoriqlar postsinaptik qismning (sarkolemmaning) burmalari hisobiga hosil 
bo`ladi. Nerv tolasi bo`yicha tarqalgan impuls ta’sirida sinaptik pufakchalardagi mediator 
sinaptik bo`shlig`iga chiqadi va postsinaptik qismda depolyarizatsiya hosil qiladi. Nerv impulsi 
ko`ndalang-targ`il mushak bo`ylab tarqalishida mushak tolasining T-sistemalari muhim o`rin 
tutadi. 
103- rasm. Kapsula bilam o`ralgan Meysner 
tanachasi. 
Odamning 
barmoq 
terisidan 
tayyorlangan. Kumush bilan impregnatsiya 
qilingan. Ob.20. ok 10. 
1 - teri epidermisi; 2 - teri dermasining 
so`rg`ichli qavati; 3 - nerv oxiri kapsulasi; 4 - 
gliya 
 
xujayrasinnng yadrosi. 

---

170 
104-rasm. Harakatlantiruvchi nerv-mushak oxirining ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 
1- neyrolemmotsit sitoplazmasi; 2 -neyrolemmotsit yadrosi; 3 -neyrolemmotsit plazmolemmasi; 
4- o’q silindr; 5 - aksolemma; 6 - postsinaptik membrana (sarkolemma); 7 - aksoplazma 
mitoxondriyalari; 8-sinaptik yoriq; 9-mushak tolasi mitoxondriyalari; 10 - presinaptik 
pufakchalar; 11 - presinaptik membrana (aksolemma); 12 - mushak tolasi qobig`i (sarkolemma); 
13 -mushak tolasining yadrosi; 14 - miofibrilla (V.G. Yeliseev va boshqalar). 
Effektor nerv oxirlariga silliq mushak hujayrasida (yoki hujayralarida) tugaydigan nerv 
oxirlari va sekretor nerv oxirlari ham kiradi. Sekretor nervlar bez oxirgi bo`limlaridagi sekretor 
hujayralarning bazal membranasi sohasida tugaydi) (terminatio neurosecretoris)