|
9.7 Inflyasiyaning ijtimoiy oqibatlari. Inflyasiyaga qarshi siyosatning
mohiyati, vositalari
Pulni qadrsizlanishi uzoq vaqtdan beri mavjud bo‛lib, lekin “inflyatsiya”
(shishiruvchi) atamasi 1862-1965 yillarda AQShda Shimoliy va Janub
o‛rtasidagi kurash paytida birinchi marta ishlatilgan. Pulning kelib chiqishi
to‛g‛risida gap ketganda, pul nima uchun juda mashhurligi, uning qiymati
qanaqaligi haqida gap borgan edi, zamonaviy pullarning qadr-qimmati uning
nisbiy kamligi bilan izohlanadi - agar ular boshqa tovarlar singari juda ko‛p
bo‛lsa va ular shunchalik qulay bo‛lsa, unda bizning pulga bo‛lgan
munosabatimiz o‛rinli bo‛lar edi. Shu munosabat bilan inflyatsiyaning eng
an’anaviy va ommabop ta’rifini berish mumkin - qadrsizlanayotgan qog‛oz
pullar bilan pul muomalasini to‛ldirish.
Monetarizm tenglamasidan (MV = PQ) inflyatsiya tovar narxlarining o‛sishi
orqali o‛zini namoyon qiladi: M = PQ/V Ammo, inflyatsiya narxlarning
ko‛tarilishi orqali namoyon bo‛lsa-da, bu faqat monetar hodisa bilan
cheklanmaydi va bizning inflyatsiya ta’rifimiz to‛liq emas. Bu ijtimoiy ishlab
155
chiqarishning eng xilma-xil sohalarida ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar
natijasida vujudga kelgan hodisa. Bugungi kunda inflyatsiya dunyoning ko‛plab
mamlakatlarida eng dolzarb iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi.
Inflyatsiya so‛zi salbiy hodisalar bilan bog‛liq bo‛lsa-da, ammo tarixda
inflyatsiyaning afzalliklariga ega bo‛lganiga ko‛plab misollarni keltirish
mumkin: inflyatsiya, narxlarning uzluksiz o‛sishiga olib keladi, bozor
mexanizmining zanjirli reaktsiyasini keltirib chiqaradi, tovar bozorlarida
jonlanishni rag‛batlantiradi, ishbilarmonlik faolligining oshishiga, ishlab
chiqarishning kengayishiga va ish bilan ta’minlashga olib keladi. Ammo bu
ta’sirlar qisqa muddatli bo‛lib, uzoq vaqt davomida hech qanday ijobiy narsa
bermaydi, ular hatto betaraf emas, balki jiddiy iqtisodiy va ijtimoiy zararlarni
keltirib chiqaradi. Umuman olganda, inflyatsiya bu mutlaqo salbiy hodisadir.
Shu bilan birga, ushbu kasallik davolanmaydi, chunki zamonaviy iqtisodiyot
inflyatsion xarakterga ega.
Nazariy jihatdan inflyatsiyasiz iqtisodiyot quyidagi hollarda mumkin:
1) davlat byudjetining doimiy muvozanati (har yili atigi 8-10 mamlakat
byudjetini defitsitsiz holatga keltiradi);
2) markaziy bank tomonidan iqtisodiyotni muomala uchun zarur bo‛lgan pul
miqdori bilan ta’minlash;
3) bugungi kunda haqiqiy bo‛lmagan pul massasini tartibga solish bo‛yicha
davlat monopoliyasini yo‛q qilish; investitsiyalar va jamg‛armalar o‛rtasidagi
makroiqtisodiy muvozanatni saqlash;
4) daromadlarni taqsimlashda davlatning aralashmasligi;
5) inflyatsion iqtisodiyotga ega mamlakatda yashovchi odamlar inflyatsion
kutishlardan xoliligi, ya’ni sog‛lom bozor psixologiyasi.
Ko‛rib turganingizdek, ushbu qoidalarning hech biri amalda amalga
oshirilmaydi va shuning uchun inflyatsiyaga qarshi kurash muayyan davr uchun
siyosiy dastur emas, balki davlatning cheksiz, kundalik vazifasi, uning doimiy
vazifasidir. Yana bir bor eslatib o‛tamizki, inflyatsiya davolanib bo‛lmaydigan
kasallik bo‛lib, barcha mamlakatlar uni nazorat qilishni o‛rgangan.
Inflyatsiya sabablari nimada? Inflyatsiya pul bozorida paydo bo‛lganligi
sababli, biz uning ildizlarini pul muomalasining deformatsiyalaridan qidiramiz.
Xususan, inflyatsiya Markaziy bank, birinchi navbatda, ortiqcha pul massasini
muomalaga majburlab, noto‛g‛ri pul-kredit siyosatini olib borganida yuzaga
keladi. Markaziy bank tovarlarning ko‛proq oqimiga xizmat ko‛rsatish, ichki
qarzlarga xizmat ko‛rsatish, qisqa muddatli tartibga solish va h.k.lar uchun
yetarlicha pul chiqarishi kerak.
Ammo bu har doim ham shunday emas. Ko‛pincha, davlat tomonidan
asossiz pul-kredit siyosati olib boriladigan holatlar mavjud (ishlab chiqarishni
156
qo‛llab-quvvatlaydi, byudjet kamomadini yo‛q qilishga harakat qiladi). Mavjud
muammolarni tezda hal qilish uchun hukumat Markaziy bankni ham jalb qiladi
va u, o‛z navbatida, iqtisodiyotni inflyatsiyadan himoya qilish o‛rniga, uni
keraksiz valyuta bilan to‛ldiradi va inflyatsiyani tezlashishiga hissa qo‛shadi.
Ikkinchidan, davlat xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketganda ham
inflyatsiya muqarrardir. Agar byudjetda kamomad bo‛lsa, uni qanday
moliyalashtirishingizdan qat’iy nazar inflyatsiyani oldini olish mumkin emas.
Ammo uning o‛sish sur’ati ko‛p jihatdan ushbu defitsitni qanday bartaraf
etishga bog‛liq. Agar bu bosmaxona yordamida sodir bo‛lsa, defitsit faqat o‛sib
boradi. Agar davlat chet ellik tadbirkorlarga kredit ajratsa, yanada samarali
bo‛ladi. 80-yillarning o‛rtalarida R.Reygan ma’muriyati aynan shu tarzda
kamomadni moliyalashtirdi, xorijiy manbalardan qariyb 100 milliard dollar
qazib oldi, bu davlat byudjeti taqchilligining deyarli yarmiga teng edi.
Inflyatsiya, uchinchidan, harbiylashtirish jarayoni bo‛lgan joyda ham sodir
bo‛lmoqda. Harbiy-sanoat kompleksining haddan tashqari o‛sib borayotgan
miqyosi inflyatsiyaning sezilarli ta’sirining paydo bo‛lishiga olib keladi:
- harbiy iqtisodiyot yanada maqbul ravishda foydalanish mumkin bo‛lgan
moddiy, intellektual va boshqa resurslarni o‛zlashtirmoqda - tinchliksevar
mahsulotlar ishlab chiqarish o‛rniga;
- vujudga kelgan nomutanosibliklar natijasida fuqarolik ishlab chiqarishni
rivojlantirish, eskirgan uskunalarni almashtirish qiyinlashadi, bu tovar ta’minoti
hajmi va dinamikasiga salbiy ta’sir qiladi va bozorlarning nomutanosibligi talab
foydasiga yuzaga keladi;
- iste’mol bozorida mudofaa sohasida ishlaydiganlar faqat xaridorlar rolida
harakat qilishadi, talabga javob beradi, ammo taklifning ko‛payishiga hissa
qo‛shmaydi.
Bularning barchasi iqtisodiyotni demilitarizatsiya (xarbiylashtirishdan
chiqarish) qilish va konversiya jarayonlarini kuchaytirish zarurligi ta’kidlaydi.
To‛rtinchidan, monopoliya inflyatsiya ta’sirining kuchayishi jarayoniga ham
ta’sir qiladi. Bozorda ustun mavqeni saqlab qolish uchun monopoliyalar yuqori
narxlarni o‛rnatishga va ushlab turishga, ishlab chiqarish hajmini saqlab
qolishga harakat qiladi va shu bilan inflyatsiyani tezlashtirilishini harakatga
keltiradi.
Bundan tashqari, inflyatsiya nafaqat ichki sabablarga bog‛liq, balki,
beshinchidan, uni “import qilish” mumkin. Bu inflyatsiyani jahon savdosi
kanallari orqali o‛tkazilishini anglatadi, qachonki ba’zi manbalarga jahon
narxlarining ko‛tarilishi zanjir bo‛ylab narxlarning o‛sishiga olib keladi.
Oltinchidan, inflyatsion kutishlar orqali inflyatsiya “qo‛llab-quvvatlanadi”.
Inflyatsion kutishlarning iqtisodiyotga ta’siri mexanizmi quyidagicha: odamlar
157
tovar va xizmatlar narxlarining uzoq vaqt ko‛tarilishiga duch kelib, kelgusida
foydalanish uchun ularni sotib olishni boshlaydilar, shu bilan birga yuqori
daromadlarni talab qiladilar. Natijada iste’molchilar talabi taklifdan oshib
boradi va narxlar ko‛tarila boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
