Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

ар
мажбуриятл
Активлар
Активлар
х
Активлар
тушим
олинган
Сотишдан
х
тушим
олинган
Сотишдан
фойда
Соф
лилиги
даромад
капитал
Шахсий



 
 
 
Demak, shaxsiy kapital daromadliligi indeksi shaxsiy ishlab chiqarish rentabelligi 
indeksi,  investitsiya  indeksi  va  moliyaviy  faoliyat  samaradorligi  indekslari 
ko’paytmasining yig’indisiga teng. 
Noaniqlik  (valyuta  kurslarini  o’zgarishi)  va  har  turli  (kompaniya-konglomeratlar, 
korxonani  har  bir  bo’lagi  faqatgina  o’z  bo’limi  uchun  javob  berish  sharoitida,  masalan, 
investitsiya  bo’limi,  faqat  investitsiya  faoliyati  uchun)  sharoitida  samaradorlikni 
baholashda  qo’shimcha  hisob-kitoblarni  bajarishga  to’g’ri  keladi.  Masalan,  aktivlar 
umumiy summasidan, alohida sof aktivlar daromadligini (Return on Net Assets, RONA), 
foydalanilmayotgan  aktivlarni  o’rtacha  summasini  daromadliligini  (ROAA  -  Return  on 
Average Assets Employed) hisoblash zarur bo’ladi. 
Bu erda ancha qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Birinchidan, umumiy ko’rsatkichlarni 
alohida  olingan  kompaniyalarga  xos  bo’lgan  xususiyatlarga  muvofiqlashtirish, 
ikkinchidan,  tovar  va  xizmatlarga  bo’lgan  ichki  baholarni  umumiy  bozor  baholaridan 
farqi,  uchinchidan,  kompaniyaning  har  bir  bo’limi  natijalarini  baho  va  valyuta 
kurslarning o’zgarishi bilan korrektivlash va h.k. 
Eng  katta  qiyinchilik  xalqaro  bozorga  chiquvchi  yoki  faqat  chet  davlatlar  bilan 
ishlovchi kompaniyalar faoliyatining samaradorligini baholashda paydo bo’ladi. Chunki bu 
kompaniyalar,  deyarli  har  kuni  majburiy  qaror  qabul  qilishlariga  to’g’ri  keladi:  qaysi 
valyutada  bitimni  amalga  oshirish  kerak?  qaysi  kurs  bo’yicha  va  qaysi  paytda  valyutani, 
tovarni va kapitalni sotib olish yoki sotish kerak? Bu qarorlarni tez va adashmasdan qabul 
qilish  lozim.  Sababi  bitimni  amalga  oshirishdan  maqsad,  faqat  o’zi  sarflangan  mablag’ni 
qaytarib  olish  emas,  balki  natija  manfaatli  bo’lish  kerak.  Agar  bitim  manfaat  keltirmasa, 
unday biznesni hech kimga keragi yo’q. 
Xo’p, bunday sharoitda qanday ish tutish kerak? Ko’p yillik shaxsiy tajriba va chet el 
kompaniyalarining  ish  faoliyatini  o’rganish  natijasida  quyidagi  xulosaga  kelindi.  Agar 
kompaniya  chet  davlatlar  bilan  ishlasa,  u  kompaniya  boshqa  davlatlarda  “qiz”  (docherniy) 
korxonalari bo’ladi. Agar bitta davlatda “qiz” korxonasi bo’lsa (oddiy voqea), ikki va undan 
ortiq  mamlakatlarda  korxonalari  bo’lsa  (murakkab  voqea),  bu  korxonalar  bo’yicha 
samaradorlikni  o’rganishni  va  amalga  oshirish  alohida-alohida  olib  borilishi  taklif qilinadi. 
Bu  ishni  qiyin  bo’lishiga  qaramasdan  bir  qancha  ustunliklari  bor.  Birinchidan,  o’sha 
mamlakat  valyutasida  va  sharoitida  samaradorlikni  hisoblash  oson,  ikkinchidan,  qiz 
korxonalarning  natijalarini  taqqoslab  (bir  mamlakatda  ikki  va  undan  ortiq  bo’lsa)  ularning 
qaysi  biri  samarali  ishlayotganini  aniqlash  mumkin,  uchinchidan,  kompaniya  bo’yicha 
umumlashtirilgan    samaradorlik  ko’rsatkichlari    (milliy    valyutada)  hisoblash  imkoniyati 
tug’iladi;  to’rtinchidan,  qaysi  mamlakatdagi  “qiz”  korxonasi  samaraliroq  degan  savolga 
javob  olinadi,  beshinchidan,  kelgusi  yil  uchun  biznes-reja  tuzilayotganda  kam  manfaat 
keltiradigan korxonalarni yopish to’g’risida qaror qabul qilinadi (teskari qarorlar ham qabul 
qilinishi  mumkin.  Bu  kompaniyani  siyosiy  arenadagi  roli,  kelgusidagi  imidji  va  boshqa 
omillar ham albatta ta’sir ko’rsatadi). 
Umumiy  va  qismiy  ko’rsatkichlarni  quyidagicha  aniqlash  mumkin.  Qiz  korxonasi 
foydasini (dollar hisobida) R tovar birligi ko’rinishida Es, ushbu tovarni ishlab chiqarishning 

---

 
231 
o’zgaruvchan xarajatlarini S,  doimiy xarajatlarini F (chet el valyutasida f), ishlab chiqarish 
hajmini (natural shaklda) V va valyutani almashtirish (obmenniy) kursini R bilan belgilab, 
qiz korxona foydasini quyidagi formula bilan aniqlaymiz: 
E
s
=R[(R
f
-C
f
)V-F
f
]                     
Formuladan  ko’rinib  turibdiki,  almashtirish  kursi  kompaniyani  butun  moliyaviy 
faoliyatiga  ta’sir  qiladi.  Qiz  korxonaning  fond  summasi  o’zgarmas  bo’lib,  bizning 
misolimizda faqat uning dollardagi qiymati (bahosi) o’zgaradi xolos. 
Kompaniyaning  boshqa  mamlakatdagi  bo’limining  investitsiya  qilingan  kapitali 
yoki aktivlari daromadliligi (dollar hisobida) quyidagi formula bilan hisoblanadi: