|
f
f
f
f
f
f
f
f
s
A
F
V
C
P
x
RxA
F
V
C
P
R
R
)
(
]
)
[(
01
by erda A
f
- qiz korxonasi aktivlari qiymati.
Yuqorida ko’rib chiqilgan masalalarni quyidagi misol asosida tushintirib beramiz.
Faraz qilaylik dollar kursi so’mga nisbatan 6 so’mdan 4 so’mga pasaydi, ya’ni
33,3%. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatib turgan qiz korxonasining ko’rsatkichlariga buni
qanday ta’siri bor? Birinchidan, korxona ko’rsatkichlari 33,3% ga pasayadi, chunki u
dollar sotib olish kerak, ikkinchidan, agar korxona ish faoliyatini so’mning narxini
xisobga olib o’zgartirmasa, uning raqobatlilik darajasi yomonlashadi. Agarda, agarda biz
keltirgan misolni teskarisi yuz bersa amaliyotda teskari samaraga ham erishish mumkin.
Yuqorida ta’kidlanganidek valyuta kurslarini o’zgarishi bir qancha omillarga
bog’liq.
Valyuta kursini o’zgarishini samaradorlikka va samaradorlikni valyuta kurslarini
o’zgarishiga ta’sirini quyidagi raqamlar asosida ko’rib chiqamiz (9.3-jadval).
9.3-jadval
Dollar kursi o’zgarishining qiz korxonaning foydasi va
aktivlari daromadliligiga ta’sirni baholash
O’tgan
Hisobot davri
davr
Doimiy
almashtir -ish
kursi
Dollar
o’sdi
Dollar
pasaydi
Almashtirish kursi, R doll/so’m)
0,16
0,16
0,11
0,25
Almashtirish kursi, R (so’m/doll)
6,25
6,25
9,00
4,00
Bir birlik bahosi, Pf
70,00
75,00
90,00
60,00
Mahsulot birligining o’zgaruvchan
xarajatlari (dollar hisobida), Cf
10,00
10,00
10,00
10,00
Mahsulot birligining o’zgaruvchan
xarajatlari (so’m hisobida), Cf
2,00
62,00
80,00
50,00
Sotilgan mahsulot soni, V
1000
1000
750
1100
Kompaniya aktivlari, Af
14700
22700
19000
15000
Sotishdan olingan mablag’
70000
75000
67500
66000
O’zgaruvchan xarajatlar jami
62500
62000
60000
55000
Doimiy xarajatlar
5000
5000
5000
5000
Foyda, so’m hisobida
2500
7500
2500
5000
ROI - samaradorlik normasi(foyda/aktivlar),
%
17
33
10
40
Foyda, dollar hisobida
400
1200
175
1500
9.3-jadval ma’lumotlari asosida samaradorlikni uch variantda baholash mumkin:
232
almashtirish kursi o’zgarmaydi; almashtirish kursi o’sadi; almashtirish kursi pasayadi.
Birinchi variantda, ya’ni kursning o’zgarmasligi sharoitida chet el bozorida tovarni
sotish bahosi oshadi. Bahoning 10 foizga o’sishi bilan kompaniyani foydasi ikki
baravarga (5000 dan 10000) ko’payadi, shunga proportsional ravishda dollarda
hisoblangan foyda ham ikki baravarga ortadi. Natijada investitsiya kapitali daromadliligi
ikki marta oshadi.
Ikkinchi variantda, ya’ni dollarning kursi oshishi bilan mahsulot tannarxi (so’m
hisobida) 80 so’mga etadi. Bunday sharoitda, chet el kompaniyasi mahsulot bahosini
ko’tarishga xarakat qiladi (bahoni ko’tarish yaxshilikka olib kelmaydi). Ko’rinib turibdiki
bahoning ko’tarilishi bilan sotish hajmi 1000 dan 750 ga tushadi. Bundan tashqari,
kompaniya aktivlari qiymati oshadi. So’mdagi foyda summasini 66,5% va foyda
normasini (deyarli shu miqdorga) pasayishi, dollarda hisoblangan foyda summasini
77,1% pasayishiga olib keladi.
Uchinchi variantda, ya’ni dollar kursining pasayishida chet el kompaniyalarga, shu
mamlakatni resurslaridan foydalanish manfaatli emas. Ular bunday paytda kerakli
resurslarni o’zidan olib kelishga yoki boshqa mamlakatlardan import qilishga
shoshilishadi. Ya’ni qo’shimcha resurslarni olib kirilishi natijasida kompaniya tovar
bahosini pasaytirishga erishadi va mahsulot ishlab chiqarish hajmi ortadi (bizni misolda
750 dan 1100 gacha).
Bu variantda birinchisiga nisbatan kompaniyaning sotishdan olgan mablag’i, foyda
summasi va normasi kam bo’lsa ham, dollar hisobidan olinadigan foyda yuqori bo’ladi,
shuning uchun ham “ona” kompaniyalar uchun bu variantda ishlash qiziqarli va
manfaatlidir. Bunga yorqin misol sifatida, xozirgi kunda Rossiya avtomobil bozoriga
"KIA" avtomobillarining kirib (ekspansiya) kelishini keltirish mumkin.
Darslikni bu paragrafida biz o’quvchini valyuta kurslariga ta’sir qiluvchi omillari
va ta’sirini o’lchash va baholash bilan bog’liq bo’lgan metodlar bilan qisman tanishtirdik.
Hamma omillarning ta’sirini o’lchash va baholash mumkin edi. Lekin bu ish darslik
darajasidagi ish emas. Odatda bu ish ilmiy ishlarda va kompaniyalari buyurtmasiga
muvofiq ilmiy xodimlar tomonidan shartnoma asosida bajariladi. Bu ishning pirovard
maqsadi - nominal va real valyuta kurslari o’rtasidagi farqni keskin kamaytiruvchi
iqtisodiy natija va baholarni olishdir.
Bunday tahlilni bajarmaslik yoki uni tan olmaslik, birinchidan iqtisodiy hisob-
kitoblarga yuzaki yondashishga va ularning bema’niligiga olib boruvchi to’g’ri yo’ldir,
ikkinchidan hamma to’lovlar (soliq, boj, bank va h.k.) va hisob-kitoblar real bazasining
noto’g’riligiga, jahon iqtisodiyoti va barcha firma, kompaniyalarning moliyaviy
holatini xarakterlovchi ko’rsatkichlarni xato va noilmiy baholashga olib keladi.
Valyuta kurslarini tahil qilishda o’rtacha ko’rsatkichlar bilan bir qatorda dinamika
qatorlari, indeks va korrelyatsiya-regressiya metodlari keng qo’llaniladi.
Valyuta kursi dinamikasining tahlil qilishdan maqsad – qatorni vaqt bo’yicha
o’zgarishini va o’rtacha darajasini baholash; valyuta kurslarining harakatini o’lchash va
prognozini tuzishdir.
Valyuta kurslari dinamikasini oddiy ko’rsatkichlari aniqlangandan so’ng umumiy
tendentsiyalar (guruhlash, grafiklar, jadval va h.k. yordamida) aniqlanadi. Lekin bu ishni
bajarishdan oldin valyuta kurslari xarakatini tasodifiyligi o’rganilishi taklif etiladi.
Tasodifiylikni o’rganishda statistik metodlar va me’yorlar kompleksi qo’llaniladi:
233
burilish nuqtalarini; fazaning uzunligi taqsimlanishi; ranglar korrelyatsiyasi.
Qator qiymatlarning burilishi nuqtasi deb bir hadni o’zidan oldingi ikki qo’shni
hadlardan yuqori va pastligiga aytiladi. Burilish nuqtasi tendentsiyasining o’zgarishi
haqida habar beradi. Burilish nuqtasi (BN) va mutloq tasodifiy (MT) sonni taqqoslab bu
jarayonni tasodifiyligi haqida xulosa qilishadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
