Иктисодиёт назарияси фани



Download 2 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/72
Sana21.02.2022
Hajmi2 Mb.
#24159
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   72
Bog'liq
iqtisodiyot nazariyasi

индекси
Нархлар
ЯММ
Номинал
(5) кушимча 
махсулот факат иқтисодий жамоа тузумида булмаган кейинчалик пайдо булиб, мулк эгаларининг ихтиѐрида булган ва 
хусусий мулкни купайиши манбаи хисобланади кушимча махсулот куйидаги омиллар таъсирида купаяди.
1. Иш кунини узайтириш; 2. Ходимлар сонини купайтириш; 3. Иш вактини белгиланган чегараси узгармаганда унинг 
зарурий иш вактини кискартириш; 4. Кушимча иш вактини купайтириш.
Белгиланган иш кунини маълум соатларга узайтириш йули билан олинган кушимча махсулот обсолют 
кушимча махсулот номи билан юритилади. Масалан, иш вакти 8 соат булса, уни 2 соат узайтирилса 2 соатда яратилга 
махсулотни абсалют кушимча махсулот дейиш мумкин.
Зарур иш вактини маълум соатларга камайтириш иш хисобдан кушимча вактини купайтириш эвазига олинган 
кушимча махсулот нисбий кушимча махсулот деб аталади.
Мисол: Иш вакти 8 соат, шундан зарурий 4 соат, кушимча иш вакти 4 соат булса, зарурий иш вакти 2 соатга 
камайтирилса, уша 2 соат кушимча иш вактига кушилади. К. И. В=4+2=6 соатни ташкил этади.
Кушимча махсулот купайтиришни ҳам чегараси бор, ѐки нормаси мавжуд. Йил давомида яратилган кушимча 
махсулотлар йигиндиси, массасини зарурий махсулот нисбатини фоизда ифодаланиши кушимча махсулот нормаси 
дейилади ва куйидагича ѐзилади.
%
100
x
v
m
m


(6) 
Кушимча махсулот бозор иқтисодиѐти шароитида кушимча киймат (М) шаклида юзага чикади. У ишлаб 
чиқариш жараѐнида содир булади, махсулотлар – товарлар сотилганда кушимча киймат фойда (р) га айланади. Хосил 
булган фойда (р) дан ер эгалари рента, Ссуда капитал эгалари фоиз, тадбиркорлар даромад, давлат солик куринишда 
уз улушларини оладилар. Фойданинг колган кисми хусусий тадбиркорларнинг соф фойдаси булади. ундан уз 
эхтиѐж ва максадлари учун фойдаланадилар.
Яъни, шахсий истеъмолга, ишлаб чиқаришни кенгайтеришга, инвесттициялашга, жамгарма куринишда, 
ижтимоий йуналишларига, хайрия куринишларида сарфланиши ва фойдаланиш мумкин.
Ишлаб чиқариш натижаларини микѐси ва хажми асосан икки омилга бевосита боғлиқ булади.
1. 
Меҳнатга ярокли булган ходимлар ва уларни сонига; 
2. 
Меҳнат унумдорлиги.
Меҳнат унумдорлиги иқтисодий категория сифатида вакт бирлигида ишлаб чикарилган, яратилган 
тайѐрланган, кайта ишланган махсулотлар микдори ва сифати ҳамда курсатилган хизматлар хажми ѐки махсулот ва 
хизматлар бирлигини хосил килиш учун сарфланган иш вактидир.
Меҳнат унумдорлигини оширишнинг асосан уч омили бор:
1. 
Меҳнат куроллари, ишлаб чиқариш техникаси; 
2. 
Ходимларининг мутахассислик даражаси, малакаси, иш тажрибаси.
3. 
Ишлаб чиқаришнинг табиий шарт-шароитлари, табиий ресурсларнинг мавжудлиги ва улардан 
фойдаланишнинг кулайлиги.
Мамлакат иқтисодиѐтининг самарадорлигига асос килиб олинади. Бу бахо жамият микѐсида сарфланган 
меҳнат эвазига яратилган ЯММ ѐки миллий даромад – Мдни канча эканлигини билдиради.
Ижтимоий меҳнат унумдорлигини аниклаш учун бир йилда яратилган реал ЯММни ишчилар сонига булиш 
лозим. Уни формула куринишида куйидагича ѐзиш мумкин: 


13 
)
7
(
;
ИС
МД
ИЖМ
ИС
ЯММ
ИМУ


Бунда
ИМУ – Ижтимоий меҳнат унумдорлиги; 
ЯММ – Ялпи миллий махсулот; 
ИС – ишчилар, ходимлар сони; 
МД – Миллий даромадни билдиради.
Мисол. ЯММ=4 млн. сум; ИС=200 киши; 
сум
млн
сум
млн
ИЖМ
.
2
200
.
4


га тенг.
Меҳнат умумдорлиги канчалик юкори булса, махсулот ишлаб чиқаришга сарф килинадиган вакт кам булади, 
яъни вактни тежашга, кискаришига эришилади. Бу эса ходимларни буш вактини купайишга сабаб булади, имконият 
яратиб берилади.
Масалан, ерни оддий меҳнат куроли (бел) билан огдарганга нисбатан транспорт билан хайдаш учун сарф 
килинган меҳнат уртасида ҳам катта фарк мавжуддир.
Меҳнат умумдорлиги ошиб борган сари вакт кискариб, тежалади, камрок вакт сарфлаб кишиларнинг 
эхтиѐжларини туларок кондириш мумкин булади. вактни тежалиши умумий иқтисодий қонун хисобланади.
Маълумки, табиатда иқтисодий, табиий, меҳнат ресурслари чекланган, лѐкин шунга карамасдан 
инсонларнинг, жамиятнинг чексиз усиб бораѐтган эхтиѐжларини туларок кондириш лозим. Иктисодчи олимлар, 
иқтисодиѐт назарияси ушбу муаммо устида тинимсиз изланишлар олиб борадилар. Бу изланишлар шуни курсат 
мокдаки, биринчидан, ресурслар чекланганлигини эътиборга олиб, халк учун энг зурур булган махсулотлар ишлаб 
чикарилади иккинчидан, ишлаб чиқаришда турли хил мукобил вариантлар танлаб олинади, учинчидан, иқтисодий 
ресурсларни тулик бандлигини таъминлаш лозим булади, яъни меҳнатга ярокли кишиларни иш билан таъминлаш, 
ерлар, капитал ускунлар буш колмаслиги керак.
Бозор иқтисодиѐти шароитида ишлаб чиқариш имкониятларининг маълум чегараси булади, чунки 
ресурсларнинг камлиги, етарли даражада булмаслиги натижасида ишлаб чиқаришда тулик хажмида ҳам товар ва 
хизматларни чекланмаган микдорда ишлаб чиқаришни таъминлай олмайди. Ресурслар чекланган булишига 
карамасдан, жамиятни ва унинг эхтиѐжларини мумкин кадар кондириш учун ишлаб чиқариш узлуксиз амал ошириб 
бориши лозим.
Шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш доимий равишда кайтарилиши, янгиланиб туриши лозимдир. Шундай 
жараѐн мавжуд булса, тирикчилик воситалари узлуксиз яратилиб боради.
Ишлаб чиқариш жараѐнларини узлуксиз равишда давом этиши, янгиланиши, такрорланиб туриши такрор 
ишлаб чиқариш дейилади ва у икки турга булинади. Яъни, оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш.
ЯММнинг хажмини ортиб, купайиб боришга эришиш кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш деб айтилади.
ЯММ дан кишиларни фаровон яшашлари учун инвестициялар ажратилади. Инвестиция – Ялпи инвестиция ва соф 
инвестицияга булинади.
Ялпи инвестиция – ишлаб чиқаришга киритилиши учун товарлар- махсулотлар ва хизматлар харид килиш 
учун ажратилган умумий пул суммадир.
Соф инвестция ялпи инвестциянинг моддий ресурсларни устириш учун, уларни жамгариш учун
ишлатиладиган кисмдир.
Ишлаб чиқаришни баркарор усишини таъминлаб бериш учун ишлаб чикарилган махсулотни бир кисмини 
жамгариб,соф инвестцияни таъминлаш лозим булади.
Мисол келтирамиз, 2003 йилнинг утган даврида 600 млрд. сумлик ЯММ яратилди. Бу махсулотни яратиш 
учун 100 млрд. сумга тенг машина асбоб – ускуналар ишлатилди, яъни амортизация газ берди. Яратилган 600 млрд
сумлик махсулотдан 120 млрд суми инвестицияга ажратилди, бунда соф инвеситиция 20 млрд сум булади. (120 – 
100 =20). Утган йили соф инвеситиция 16 млрд сумни ташкил этган десак, бу йилги фарк (20-16=4)ни ѐки 25 
фоизни ташкил этади. Агарда соф инвеситициянинг бир фоизга усиши ЯММ нинг 0,4 фоизга усишини 
таъминлайди деб фараз килсак, у холда 25х0,4=10 фоиз булади. Бутун ишлаб чиқариш хажми 10 фоизга усган
булади.
Агарда соф инвестиция хосил булмади, факат Ялпи инвестиция 100 млрд. сум булиб колди, десак у 
холда (100- 100 млрд. сум = 0) булади. 0* 0,4=0. Ишлаб чиқаришда усиш булмайди. Ёки ялпи инвестиция 80 
млрд. сумга тушиб колди, кетган моддий ресурслар урни копланмади, яъни (100-80=20). Бунда ишлаб чиқариш
8 фоизга кискаради. Ялпи миллий махсулотни яратиш усиб бориши билан инвестиция хажми ҳам мутлок
усади, лѐкин у махсулотнинг камрок улушини узига жалб килади.
Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги деганда, ишлаб чиқаришнинг провард натижасидан уни яратишда
сарф килинган харакатлари уртасидаги нисбатни фаркни тушунмок керак. (ишлаб чиқаришга авансланган 
ресурслар, маблаглар харакатларни ташкил этади).
Маълумки, ишлаб чиқаришни максади, ишлаб чиқариш натижалари хисобидан килинган харакатларни 
коплаш ва ортда олишга эришишдир. Хусусан, фойда олиш бозор иқтисодиѐти шароитда долзарб вазифадир.
Олинадиган фойдани ҳам меъѐри мавжуд. Ишлаб чиқариш самародорлигини олинган фойда деб карасак, у холда 


14 
%
100

Download 2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish