Ikkinchi bob

Nutq madaniyati va odobiga oid talablarga zid keluvchi lisoniy omillar. Puxta o‘ylamay so‘zlash, sayoz fikrlilik, sovuq nafaslilikdir. Bu o‘rinda Navoiy “nomaqbul so‘zlar aytuvchi” ma’nosini beruvchi damsard so‘zini qo‘llagan.
Navoiyning ta’kidlashicha, ko‘zga ko‘ringan har qanday voqea-hodisani so‘zlayverish to‘g‘ri emas:
Til bori ul debki, demak xo‘b emas,
Ko‘z ko‘ribon oniki matlub emas.
(H. A. 126-b).
Nutq madaniyati va odobini buzadigan nolisoniy omillar. O‘rinsiz, behuda, befoyda gaplar aytish. Bunda harza – behuda vaysash, valdirash: Alisher Navoiyning yozishicha, behuda ko‘p vaysash, valdirash, so‘z nayrangbozligi notiqning ham so‘zini, ham tilini kesadi, uning o‘ziga zarar keltiradi, ofat chaqiradi:
Harza erur chunki musha’bid so‘zi,
O‘z tilini ko‘rki kesar ham o‘zi.
(H.A. 156-b).

• 
  Insonlar o‘zaro fikr almashadigan, muloqat qiladigan qurol, vosita ma’nosida;
  
• 
  Og‘zaki aytilgan yoki yozilgan nutq, matn ma’nosida;
  
• 
  Yozilgan asar, asosan, badiiy asar, ko‘proq nazm, she’riyat ma’nosida;
  
• 
  Hayvonlar tili (masalan, qush tili) ma’nosida;
  
• 
  Nutqiy jarayon, konkret jonli til ma’nosida;
  
• 
  Biror elat, qabila, xalqning aloqa quroli ma’nosida (turkiy til, forsiy til, arab lisoni, ulus tili kabi).
  

Navoiy ko‘p o‘rinda til va so‘z leksemalarini sinonim sifatida qo‘llasa-da, ularni o‘zaro farqlaydi ham. Bu hol shoirning quyidagi misralarida ko‘rinadi:
To topibon xush takallum tuzay,
So‘z chamani ichra navo ko‘rguzay.
(H. A. 82-b).
Til bu chamanning varaqi lolasi,
So‘z durlaridan bo‘lubon jolasi.
(H. A. 58-b).
Navoiyning fikricha, til oddiy so‘zlashuv tili va badiiy til shakllariga ega. U asosan, ko‘p o‘rinlarda so‘z, til, lafz, lison, kalom, suxan va boshqalar haqida gapirganda badiiy tilni ko‘zda tutadi. Navoiy asarlarida til so‘zi turli iboralar, birliklar tarkibida kelib, xilma-xil ma’nolarni ifodalaydi. Chunonchi: til ranji, til og‘rig‘i, turkiy til, turk lafzi, til hifzi, til zabti, ulus tili, el tili, o‘z tili va boshqalar. Nutq mufassal bayon qilinmog‘i, mufassal, to‘liq bayon qilishni tafsil, vuzuh so‘zlari orqali beradi.
Shu bilan birga, Navoiy nutqning izchil, mantiqiy bo‘lishiga katta e’tibor qilgan. Navoiy Mehinbonu tomonidan Farhod sharafiga uyushtirilgan ziyofatda ishtirok etayotgan o‘nta kanizaklarning nutqi haqida:
Biri mantiq rusumida raqamkash,
Biri hay’at ruqumida qalamkash.-
Deya ularni madh etadi (“Farhod va Shirin”, 272-b).