Skandinaviyacha
model
(Shvesiya,
Norvegiya,
Finlyandiya, Daniya)
Bismark modcli
(Germaniya, Fransiya,
Belgiya)
Beverij modeli
(Angliya,
Irlandiya)
Asosiy qoidasi
Asosiy qoidasi
Asosiy qoidasi
Mamlakatlarda
yashovchi barcha
fuqarolar ijtimoiy
ta’minlanish huquqiga
ega
Jamiyat a ’zolariga
ijtimoiy ta’minot
uchun zarur vositalami
ishlab topishga
imkoniyat berish
Har bir fiiqaro
favqulodda
holatlarda (kasallik,
nafaqa yoshi, oiim
va b) ijtimoiy
sug‘urtali nafaqa va
pul yordami bilan
qamrab olinishi
zarur
Bosh siyosiy maqsad
to‘Ia-to‘kis bandlikka
erishish (davlat
mas’uliyati)
A
Bosh siyosiy maqsad
daromadlami
himoyalash (xodim
mas’uliyati)
Bosh siyosiy
maqsad minimal
darajadagi
daromadlami
himoyalash
Ijtimoiy ish xodim lari keng doiradagi muammolarga duch
kelmoqda.
Alkogolizm.
mulkchilik
huquqiarining
buzilishi,
bolalarga yom on m uom alada boMish, er-xotinlar janjali, ruhiy va
jism oniy kasalliklar, darbadarlik, jam iyatdan holi yashash shular
jum lasidandir. Bulam ing barchasi m axsus tayyorgarlikni talab
qiladi. Ijtim oiy ish xodim lari tegishli bilim va ko‘nikm alarga ega
boMibgina qolmay, balki kasbga d o ir axloqiy m e’yorlar va
tam oyillarga rioya qilishga shaxsan tayyor boMishlari kerak.
Yangi vazifalam ing paydo boMishi, ichki imkoniyatlardan
foydalangan holda eskini yangi Iashda, ayniqsa odam larning o ‘zi
36
hayotiy vaziyatlarni mustaqil hal etish qobiliyatlarini rivojlan-
lirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy ish faoliyatining professional
shakllari, metodlari, texnologiyalardan unum li v a samarali am alga
latbiq etgan holda, davr talablarga muvofiq ravishda qoMlash
lozimligini ko‘rsatmoqda. Yuzaga kelgan muammolarni samarali
hal etish uchun xizmatlar, resuslarni taqdim etuvchi tizim lar bilan
odam lar aloqasini ta'm inlash, muammolarini hal etishning samarali
va insonparvar yoMlaridan biri ekanligini alohida e ’tiro f etmoq
lozim. Bu esa o ‘z ichiga quyidagilam i qamrab oladi:
1. Ijtim oiy sohaniilg boshqa tarmoqlari singari, ijtimoiy ish
faoliyatning professional va noprofessional turlarining uyg‘unlashib
ketishi bilan ahamiyatlidir. Y a’ni bu yerda professional mutaxassis-
lar bilan birgalikda ko‘ngillilarining katta guruhi mehnat qiladi,
ularning ko‘pchiligi oliy va o ‘rta m a’lumotga ega, faqat boshqa
ixtisoslik bo‘yicha yoki ijtimoiy xodimlarini tayorlov kurslarini
tamomlaganlar. Bu sohada ijtimoiy ishning yutugM ko‘p jihatdan
barcha xodimlarning ijtimoiy ish nazariyasi va texnologiyasi boshqa
fanlar sohasidagi bilim lar tizimini, egallaganliklar, ulam i amali-
yotda qo-llash mahorati va ko‘nikm asiga ega ekanliklariga,
zam onaviy texnologiyani o ‘zlashtira olishlariga bog‘liqdir.
2. Barcha strukturaviy darajalar ijtimoiy ish — m ikro - m ezo —
m akro darajalarda namoyon bo‘ladigan texnologikligi va ko‘p
rejaligi bilan farq qiladi. Ijtimoiy m uam m olam ing o ‘sishi va
ijtimoiy resurslam ing cheklanganligi sharoitida ta’sir samarasi hal
qiluvchi darajada m ijozga ta ’sir etish usullari, metodlari, yoMlari
majmuyidan to ‘g ‘ri foydalana olish mahorati bilan belgilanadi.
Ijtimoiy soha xodimi uning ijtimoiy vaziyatining o ‘zgarishiga
erishib, psixologik korreksiyani o'tkazadi, ijtimoiy - maishiy, tibbiy -
ijtim oiy yordam ko‘rsatadi, yuridik yoki ijtimoiy - psixologik
m aslahat beradi va hokazo xizm atlam i am alga oshiradi.
M ikro darajada hayotiy vaziyat ijtimoiy m uhitning bevosita
ta ’sirida vujudga keladi. Ijtimoiy ish xodimi kishilar bilan individual
ishlash metodlami yaxshi egallagan holda mijozini ijtimoiy
him oyalay oladi. M ezo darajada mijoz sotsium ichida boshqa
kishilar va kichik guruhlar bilan o ‘zaro ta’sirda boMadi (oila, jam oa,
tengdoshlari guruhi). Bu holda ijtimoiy soha xodimi guruh bilan
ishlash metodlari va texnologiyalarini yaxshi bilishi kerak boMadi.
37
M akrodarajada yirik korxonalar, tizim lar va guruhlar bilan o ‘zaro
munosabatda bo'iadi. Bu holda u bir o ‘zi hal etishi qiyin boMgan
yirik ijtimoiy m uam m olar bilan to ‘qnash kelishi mumkin. Shuning
uchun ijtimoiy ish xodim i muammoni hal etishning qulay yoMlarini
topishga yordam berishi kerak boMadi.
H ar bir sohaning o ‘ziga xosligini hisobga olgan holda ijtimoiy
xodim lar m ijozga faqat muam m oni hal eta olish mahoratigina emas,
balki qiyin vaziyatni yengishning yangi ko‘nikma va malakasini
ham shakllantira olmogM lozim. Bu yerda ijtimoiy ishning muhim
xususiyati bir vaqtning o ‘zida m akro - mezo - mikro darajalarda
vaziyatni qayta o ‘zgartirish faoliyatini am alga oshirish qobiliyatini
namoyon qiladi. Y a’ni individual darajada muammolarni hal etish
individual m uam m olar doirasidan chetga chiqish o ‘z navbatida joriy
va kelgusidagi m uammolarni hal etishni yengillashtirishda muhim
rol o ‘ynaydi. Faqat shundagina insonga yordam berishdagi faoliyat
samarali boMishi mumkin.
Ijtim oiy ish boshqa sohalardagiga nisbatan faolroq va ko‘p
subyektli ham da ko‘p qirrali faoliyat sifatida rivojlanib bormoqda.
Bu esa aholi ijtimoiy m uam m olarining ko‘payishi va uning hayot
darajasining pasayishini, ijtimoiy him oyasizligini jam iyatning turli
qatlamlari va guruhlari o ‘rtasida ijtimoiy faollikni va reaksiya
ijtimoiy tashabbusning paydo boMishini yanada kuchaytirishga
yordam berishi mumkin.
Ijtimoiy tashabbuslar subyektlari boMib, mam lakatda vujudga
kelayotgan uchinchi sektorni ifoda etuvchi turli ijtimoiy institutlar,
ijtimoiy uyushm alar v a xayriya tashkilotlarini hisoblanadi.
Ijtimoiy him oyaning muhim tashkiliy-huquqiy shakli boMgan
ijtimoiy xizm at ko‘rsatish tizim idagi ijtimoiy ish o ‘z xususiyatlariga
ega. Ijtimoiy ish ijtimoiy xizm at ko‘rsatish muassasalarida ishlovchi
m utaxassislar tom onidan am alga oshiriladi.
Ijtimoiy xizm at
ko‘rsatishning kom pleks m arkazlari, ijtimoiy xizm at ko‘rsatish
markazlari, oila va bolalarga yordam ko'rsatishning hududiy
markazlari, ota-onalar qarovisiz qolgan bolalarga yordam berish
markazi, voyaga yetm aganlar uchun ijtimoiy reabilitatsion mar-
kazlar, ijtimoiy xizm at ko‘rsatishning statsionar muassasalari (qari-
yalar va nogironlar uchun uy-intem atlar) psixonevrologik inter
38
hollar), gerontologik markazlar va boshqa muassasalar muhtojlarga
lurli xizmatlarni ko‘rsatadilar.
I-Iayot tajribasi
ko‘rsatadiki, kishilar ko‘pincha shunday
imiammolarga duch keladiki, bu muammoni nafaqat o 'zlari, balki
ularning oilalari va oila a ’zolari, do'stlari, qarindosh-urugMari ham
hal qila olishmaydi. Buning uchun yordamga muhtoj kishilarga
maxsus professiyaga ega boMgan ijtimoiy ishchi zarur boMadi1.
Ijtimoiy ish ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning muhim vazifalarini
am alga oshiradi:
a) ijtimoiy yordam ko‘rsatish:
- ijtimoiy yordamga ju d a muhtoj kishilarni aniqlash va
ro‘yxatga olish, ularga m oddiy (moliyaiy, natural yordam berish;
vaqtincha boshpana berish v a boshqalar;
- muhtojlarga o ‘z faravonligini mustaqil ta’m inlashi, oilaviy
tadbirkorlikni yoMga qo‘yishi uchun sharoit yaratish, bu qashshoqlik
profilaktikasi boMadi;
- chetdan parvarishga muhtoj boMgan oilalar va yolgMzlarga
uyda xizm at ko‘rsatish
(oziq-ovqat, dori-darmon yetkazish,
davolash muassasalariga yuborish, uyda sogMigMga qarash va
boshqalar);
- xalq taMimi organlari bilan hamkorlikda bolani vaziyat ta-
qazosi bilan vaqtincha oiladan boshqa joyga, keyinchalik bog'chaga
joylashtirish, vasiylikka olish, farzandlikka olishni tashkii etish;
b) m aslahat berish:
- mutaxasisslar maslahati (konsultatsiyasi) (yurist, sotsiolog,
pedagog, shifokor, psixolog v a boshqalar);
- kasb tanlashda, yoshlarni kasbga tayyorlashda ishtirok etish;
- yigit - qizlarni nikohga va ongli tarzda ota-onalikka
tayyorlash;
- ota-onalarga tibbiy - psixologik umumiy majburiy taMim
berish;
'О сновы социальной работы. М осква, ИНФРА-М . 1999.6-bet
3 9
d) ijtimoiy korrektirovkalash va reabiiitatsiya:
- davlat hulq-atvorli, qarovsiz bolalar, ota-onalar yoki
qarindoshlar qarovsiz qolgan o ‘sm irlam i ijtimoiy, tibbiy- pisixo-
logik reabilitatsiyalash;
- im koniyati cheklangan bolalar va o ‘sm irlar, ularning oilalarini
tibbiy-ijtim oiy reabilitatsiyasi;
e) aholini axborot bilan taminlash, ijtim oiy ehtiyojlarni
o'rganish va oldindan aytish, bular doirasidan uchta nisbiy mustaqil
y o ‘nalishlar ajratiladi:
- hayotning m urakkab vaziyatini yechish uchun zarur boMgan
axborotni m ijozga yetkazish;
- aholi o ‘rtasida tibbiy-pisixologik, pedagogik va boshqa
bilim lam i yoyish;
- ijtim oiy ish mutaxassislari, m axsus tuzilgan muassasalar,
ilmiy tashkilot tom onidan o ‘z mijozlari ehtiyojlarini va regionda
keskin ziddiyat, tug‘diruvchi ijtimoiy muammolarini o ‘rganish, ular
ning bartaraf etishning konkret usullarini ishlab chiqish va amalga
oshirish;
f) tabiiy ofatlar v a ijtim oiy ziddiyatlarini bartaraf etish bo‘yicha
favqulodda choralam i bajarishda ishtirok etish;
- favqulodda dasturlam i ishlab chiqishda ijtimoiy xizm atlar
m utaxassislarining ishtirok etishi;
- respublikalararo, respublika, regional (hududiy) daraja
ijtim oiy xodim lar m arkaziy brigadalarida aholisi ijtim oiy ziddiyatga
tortilgan tabiiy ofat hududiga zarur boMgan professional, psixologik
va boshqa yordam ko‘rsatish uchun yetib keluvchi qutqaruv
xizmatlarini tashkii etish.
Ijtim oiy ishning zam onaviy texnologiyalarni egallash mutaxas-
sislarga o ‘z vaqtida kishilam ing hayotiy zarur ehtiyojlarini qondi-
rishga, inqirozli davrlarda ularning yashashiga yordam berish va
ular hayot darajasi v a sifatini yaxshilashga bevosita ta’sir etishga
imkon beradi.
Ijtimoiy ish zamonaviylikning sotsiomadaniy fenomeni sifatida
100 yil avval vujudga kelib, kasbga aylandi, yangi y o ‘nalishlar,
funksiyalar, texnologiyalar bilan boyidi. U hozirgi paytda jam iyat
hayot faoliyatining m uhim sohalarida am alga oshirilayapti: aholini
ijtimoiy himoyalash tizim ida m aorif va sogMiqni saqlashda, harbiy
40
imihilcla va penitensar muassasalarda, sanoat va qishloq xo‘jalik
ishlab chiqarish korxonalarida, sport-sog‘lomlashtirish va madaniy
dam olish faoliyati sohalarida va boshqalarda.
Ijtimoiy sohaning har bir tarm og‘i insonga yordam va madad
bcrishning konkret vazifalari hal etilayapti. Ijtimoiy ishning o ‘z
qonuniy va me’yoriy-huquqiy bazasi bor, sinalgan texnologiyalar
qoMlanilayapti, faoliyatning professional turi sifatida ijtimoiy ish
funksiyalarini to‘la am alga oshirish uchun ijtimoiy sharoitlar
yaratilayapti.
Ijtimoiy ishning bosh g ‘oyasi inson huquqi va professionalizm
konsepsiyasi bo‘lib, uning atrofida ijtimoiy ish kasb sifatida
shakllanayapti, hayotning mushkul vaziyatiga tushib qolgan
kishilam i ijtimoiy himoya qilish tajribasi to‘planayapti. Insonning
jam iyatdagi mavqeyini belgilovchi va uning asosiy ijtimoiy
ehtiyojlariga mos keluvchi huquqlarni himoyalash ijtimoiy ishning
ham asosi, ham jam iyatning har qanday sohasidagi rag‘bati boMadi.
Insonning eng muhim hayotiy huquqiari nazarda tutilayapti -
yashashga, mehnat qilishga, qarilikda ijtimoiy ta ’minotga, oilani
m uhofaza qilishga, yetarli hayotiy darajaga yetishi huquqiari.
Har bir inson muayyan ne’m atlar va boyliklarga mutloq va
oydin boMgan huquqqa egaligiga ishonch, qaysi bir sohada
ishlamasin, har bir ijtimoiy ish xodimining asosiy professional
qoMlanmasi boMishi zarur. Turli vaqtda inson huquqiari haqidagi
tasavvurlar tubdan qayta ko‘rib chiqilgan boMsa ham, bu asos
sezilarli o'zgartirishlarga uchragani yo‘q. Aksincha, XXI asr
boshida bu asosni professional yoki jam oatchilik boshlanishi
asosida hayotga tatbiq etishni xohlovchilar soni ancha ko‘paydi.
Hatto yangi tushuncha paydo boMdi — «yordam beruvchi kasb
vakillari», bularga am aliy psixologlar, psixoterapevtlar, ijtimoiy
pedagoglar, ijtimoiy ish xodimlari va boshqalar kiradi. Muhtojlarga
yordam berishda professional, «ko‘ngillilar» va boshqalar sifatida
millionlab kishilar ishtrok etayapti1.
Shu bilan birga ko‘rsatib o ‘tilgan ixtisosliklar bilan professional
faoliyat o ‘rtasidagi chegarani aniq belgilash, shuningdek, faqat
ijtimoiy him oya va ijtimoiy xizmatni ta ’minlash bilan emas, balki
insonlami muhtojlikdan, qashshoqlikdan, adolatsizlikdan. marginal-
likdan qutqarishga, cheklangan imkoniyatlami yengishga, o ‘z
41
muammolarini mustaqil hal etish qobiliyatini qaror toptirishga
yordam beruvchi, yordam berishning turli ijtimoiy tizim larida band
boMgan kishilar mavqeyi farqlarining mohiyatini aniqlash zarur.
Ijtim oiy ish kasb sifatida inson kulfatlari koMamlarini chuqurroq
bit ishning markazidir. Demak, bu kasb vakillari hayotga tatbiq
etilayotgan hukum at qarorlariga javoban davlatga ancha m os qaytar
aloqani ta ’m inlashlari, unsurlari atrof-muhitning va jism oniy
sogMiqning ahvoli boMgan hayot sifatini yaxshilash yoMlarini,
iqtisodiyot, maorif. sogMiqni saqlash, ijtimoiy him oyalanganlik
darajasini ko‘rsatish mumkin. Ijtimoiy ish xodimi qaysi sohada
ishlamasin, u quyidagi bir asosda turib ish ko‘rishi kerak: inson
uning ravnaqi va munosib hayot kechirishi uchun zarur boMgan
sharoitlarga ega boMishi kerak, kishilarning kundalik hayotini
yengillashtirishi, ularga ko‘p sonli ijtimoiy m uammolarni hal
etishda yordam berish, o ‘z funksiyasini ijtimoiy soha xususiyatini,
konkret sotsium ni hisobga olgan holda bajarishi kerak. Ijtimoiy
ishning obyekti «sotsiumdagi shaxs»dir. Ijtimoiy ish m ijozining
mutaxassislar, turli strukturalar va m uhit bilan o ‘zaro munosabati,
o ‘zaro ta ’siri har qanday sotsiumda ijtimoiy ishning predmetini
tashkii etadi.
Ijtimoiy ish xodimi m ijozga quyidagicha yordam beradi:
- yashash uchun kurashni ta’minlagan holda, turmush
muammolarini mustaqil hal etish usullariga o ‘rgatish holda o ‘zini
ta ’minlash va yashashning munosib darajasiga erishish imkoniyat-
larini ochgan holda;
- hayotning mushkul vaziyatidan chiqib olish uchun resurslar,
harakatlar
ko'rsatadigan
tizimlar
bilan
mijozning
aloqasini
ta ’minlagan holda, bu tizim lam ing samarali v a tashkiliy ishlariga
ko‘maklashgan holda;
- inson va davlat o ‘rtasida vositachi sifatida o ‘z m ijozining
ijtim oiy faoliyat yuritishdagi vaziyatni o ‘zgartirishga, uning
m uam m olarini hal etishga samarali va insoniy vositalarni topishga,
davlat tizimini insonning manfaatlari v a ehtiyojlarini hisobga
olishga m ajbur qilishga, sotsiumga mijozning tezroq ijtimoiy
m oslashuvi uchun zarur sharoitlam i yaratishga xizm at qilgan holda;
- ijtimoiy voqelikning o ‘zgargan sharoitlariga m oslashuviga
yordam beradi. 0 ‘z tizim ining im koniyatlaridan, uning m e’yoriy
42
huquqiy aktlaridan foydalangan holda ijtimoiy xodim mijozning
o'/.ini safarbar etish mexanizmini individual - shaxsiydan tortib.
guruhigacha - faollashtira olish zarur. Va shu nuqtayi nazardan
professional ijtimoiy xodimning mahorati, uning m ijoz yoki
m ijozlar guruhi bilan o 'zaro ta ’siri va munosabati, natijasida kishilar
muhtojlikdan, hayotning mushkul vaziyatidan qutulishida o ‘z-o‘ziga
yordam asosini amalga oshirishda mujassam boMishi kerak.
* * *
Xristian dini tarqalishi bilan ijtimoiy masalalarga doir m e’yoriy-
hujjatlar qabul qilindi. 347-yilda Sardukiy bosh cherkovida (G ‘arbiy
va Sharqiy Rim imperiyasi chegarasida) faqirlar, yetim lar, bevalar
va m usofirlarga yordam ko'rsatish bo'yicha o ‘n ikkita qoida qabul
qilindi. Shu bilan birga ushbu qoidalarda xayr-ehson tarqatishda,
faqirlami ovqat bilan ta’minlashda o ‘z aksini topgan boshpana va
oziq-ovqat berish tizimi ustuvor o ‘rin egallaydi .
Rossiyada ijtimoiy himoya davlat tizimining qaror topishi 1701-
yilda im perator Pyotr I tomonidan «Avliyo Patriarx uylarida
g‘ariblar, kasallar va qariyalam i aniqlash to‘g ‘risida» Farmoni qabul
qilinishidan
boshlandi.
Imperator Pyotr I davrida birinchi
yetim xonalar paydo boMdi jam iyatga davlat tomonidan faqirlami
ajratish va har bir alohida toifa bo‘yicha g ‘am xo‘rlik ko‘rsatish
bo‘yicha choralar qabul qilish yuklandi.
G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida X V I-X V II asrlarda ijtimoiy
yordam davlat tizimi rasmiylashtirilishi davlat rolining oshishi va
ayni bir vaqtda xristian cherkovi faolligining pasayishi bilan
izohlanadi. Jumladan, 1529-yilda Germaniyada nochorlarga yordam
to ‘g ‘risida Gamburg ustavi, 1682-yilda esa davlat ta ’minoti chora-
tadbirlari to ‘g ‘risidagi farmon qabul qilinadi. Angliyada 1531-yilda
nochorlarga yordam berish to ‘g‘risida qonun qabul qilinadi, 1572-
yilda faqirlarga yordam ko‘rsatish uchun umummilliy soliq joriy
etiladi.
1601-yilda
Angliyada qabul
qilingan
Kambag‘allik
to‘g ‘risidagi qonunda muhtojlarga moliyaviy yordam berishga urg‘u
1 Кузмын К .В .. С утырин Б.А . История социальной работы за рубеж ом и в России (с древности до
начала X X века). - М : А кадемический проект, Екатеринбург: Д еловая книга, 2002. - С . I I .
43
b e rild i. B u q o n u n m a z k u r s o h a d a q o n u n c h ilik n i riv o jla n tirish u ch u n
a s o s b o 'lib x iz m a t q ild i v a h u k u m a tn in g in so n e h tiy o jla ri u ch u n
ja v o b g a rlig i s h a k lla n ish id a b u rilish y a sa d i.
F a o liy a t tu ri v a k a sb tu ri s ifa tid a ijtim o iy ish k e lib c h iq ish in in g
ta rix iy d o ira la rin i u y o k i bu d a ra ja d a an iq ro q b e lg ila b o lis h m u m k in .
Ju m la d a n ,
k o ‘p c h ilik
ta d q iq o tc h ila r
uni
s a n o a t
riv o jla n g a n
b o s h la n g 'ic h d a v rg a k iritm o q d a .
№
M a z m u n i
T a rix iy
d a v r la r
1.
Q adim gi M isrda ibodatxonalarda diniy y ordam lar
berilgan, och kishilarga non bepul tarqatilgan.
M il.av . 7
a s r
2.
Q adim gi
G resiyada,
so cngra
Q adim gi
R im da
nochorlashgan qatlam orasida non, kiyim . pul
tarqatishda aks etgan filantropiya g ‘oyasi rivojlandi.
M iL av.
6 -4 a s rla r
3.
Q adim gi slavyanlarda turli a n ’anaviy belgilar bilan
diniy qo l llab-quvvatlash, u ru g 1, oila, aholi doirasida
ijtim oiy-urug‘doshlik, shuningdek x o ‘ja lik yordam i,
o ‘zaro yordam v a him oya ijtim oiy him oyaning
asosiy shakllari bulgan.
1-3 a s r l a r
4.
X ristian dini tarqalishi bilan ijtim oiy m asalalarga
do ir norm ativ-huquqiy hujjatlar qabul kilindi. 347
yild a
G ‘arbiy
va
Sharqiy
R im
im periyasi
chegaralarida
faqirlar,
yetim lar,
bevalar
va
m usofirlarga yordam k o ‘rsatish buyicha o ‘n ikkita
qo ida qabul qilindi. Shu bilan birga unda xayr-
eh so n lar
tarqatishda,
faqirlam i
o vqat
bilan
ta ’m inlashda o ‘z aksini topgan boshpana v a oziq-
ovqat berish tizim i u s tu v o ro ‘rin egallaydi.
4-6 a s r la r
5.
R ossiyada ijtim oiy him oya davlat tizim ining qaror
topishi 1701 y ild a im perator P y o tr I tom onidan
«A vliyo Patriarx uylarida g ‘ariblar. kasallar va
18 a s r
44
qnriynlam i aniqlash tug‘risida»gi Farmoni qabul
c|ilinishidan boshlandi. Im perator Pyotr davrida
Mrinchi yetim xonalar paydo buldi, jam iy apa davlat
tom onidan faqirlam i ajratish va har bir alohida toifa
b o 'y ich a g ‘am xurlnk kursatish b o ‘y ich a choralar
qabul qilish yuklandi.
6.
0 ‘arbiy Y evropa m am lakatlarida X V I-X V II asrlar-
da ijtim oiy yordam davlat tizim i rasm iylashtirilishi
davlat rolining oshishiga va ayni bir vaqtda xristian
ehcrkovi faolligining pasayishi bilan izohlanadi.
16-17 a s r
7.
1529 yilda G erm aniyada nochorlarga yordam
to 4g ‘risida G am burg ustavi qabul qilindi.
16-17 a s r
N.
G ‘arbiy Y evropa m am lakatlarida X V I-X V II asrlar-
da ijtimoiy yordam davlat tizim i rasm iylashtirilishi
davlat rolining oshishiga va ayni bir vaqtda xristian
cherkovi faolligining pasayishi b ilan izohlanadi.
Jum ladan, 1529 yild a G erm aniyada nochorlarga
yordam tug‘risida G am burg ustavi, 1662 yild a esa
davlat ta ’m inoti chora-tadbirlari to cg crisidagi far-
m on qabul qilinadi. A ngliyada 1531 y ild a nochorlar-
ga yordam berish to cg ‘risida qonun qabul qilinadi,
1572 yida- faqirlarga yordam k o 'rsatish uchun
um um m illiy solik jo riy etiladi. 1601 yilda A ngliya
d a qabul qilingan K am bag‘allik to ‘g ‘risidagi qonun-
da m uhtojlarga m oliyaviy yordam berishga urg‘u
beriladi. Bu qonun m azkur sohada qonunchilikni
16-17 a s r
rivojlantirish. uchun asos bulib xizm at qildi va
hukum atning inson extiyojlari uchun javobgarligi
shakllanishida burilish yasadi.
45
X V III asr oxiri - XIX asr boshida G ‘arbiy Yevropa va Am erika
m am lakatlari sanoatida tub burilish davri boshlanib, ishlab chiqarish
texnik
jihatdan
takom illashibgina
qoim ay,
balki
ijtimoiy
m uam m olam ing
keskinlashishiga,
ijtim oiy
tabaqalashuvning
kuchayishiga, jinoyatchilik va ishsizlikning o'sishiga olib keldi.
Ijtim oiy m uam m olam ing keskinlashishi qashshoqlik muammosi
kelib chiqishiga olib keldi, bu esa jam oatchilik tomonidan haqli
ravishda barqarorlikka va tartibga tahdid sifatida qabul qilindi. Bu
holat nafaqat Yevropa va Amerika m am lakatlarida ijtimoiy sohada-
gi munosabatlarni tartibga soladigan ijtimoiy qonunchilikning paydo
bo‘lishiga, balki aholining turli guruhlarini em pirik o ‘rganishga olib
keldi. X IX asr boshida aholi ro‘yxatga olina boshlandi, turli ijtimoiy
m uam m olar tekshirildi, tahliliy ifodalab berildi. Biroq XIX asr
oxiridagina ijtimoiy islohotchilar va xayriya tashkilotlari yetakchi-
lari nochorlarga yordam ko‘rsatadigan odam lar m axsus tayyor-
garlikdan o ‘tishi kerak degan xulosaga keldi.
XIX a sr oxiri - XX asr boshlarida pozitivizm v a liberalizm
vakillari qarashlari sanoati rivojlangan m am lakatlarda shaxsning
maqbul hayot kechirishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib bera
olm aydigan davlatning shaxs oidida javobgarligi va m a’naviy
burchi to ‘g ‘risidagi tushuncha paydo boMishiga ko‘mak!ashdi.
Ijtim oiy ish rivojlanishida uch bosqichni ajratib ko‘rsatish
m umkin. Birinchi bosqich ijtimoiy ishning kasb sifatida qaror
topishi bilan ifodalanadi. Ikkinchi bosqich XX asrda Shimoliy
A m erika v a Y evropada ijtimoiy ish kasbining ijtimoiy institutga
aylanishi bilan ifodalanadi. Uchinchi bosqich ijtimoiy ishning butun
dunyo bo‘ylab tarqalishi bilan ifodalanadi.
Ijtim o iy ish
riv o jia n ish in in g u c h
b o sq ic h i
*
1
i
B irin c h i b o s q ic h ijtim o iy
is h n in g k a s b s if a tid a q a ro r
to p ish i b ila n ifo d alan ad i
Ikkinchi bosqich XX asrda Shi
moliy Amerika va Yevropada ijti
moiy ish kasbining ijtimoiy insti
tutga aylanishi bilan ifodalanadi
U c h in c h i b o s q ic h ijtim o iy
ish n in g b u tu n d u n y o b o ‘y -
Iab tarq a lish i b ila n ifo d a-
lan ad i
46
XIX
asrda ijtimoiy ishning kasb turiga aylanishi Yevropa mam-
lakatlarining tez sanoatlashishi va urbanizatsiyasi tufayli ijtimoiy
munmmolaming keskinlashishidan tashvishga tushgan filantropik
jnmlyntlar faoliyatiga borib taqaladi. Odamlar hech bir maxsus
Inyyorgarliksiz xayriya bilan shug‘ullanganlar. XIX asrning birinchi
yunuidayoq bu sohada diniy arboblar va xususiy shaxslar bilan
hnmkorlikda ijtimoiy muammolarni yumshatishga intilgan kuchli
IJUniuiy tashkilotlar paydo boMa boshladi.
1866-yilda Shvet-
siyaning
Stokgolm
shahrida
Homiylik
Ijtimoiy
Uyushmasi
tashkii etildi. 1869-yil-
da Londonda ko‘rsa-
tilayotgan
yordamni
muvofiqlashtiruvchi
Xayriya jamiyati tash
kii etildi (The Charity
Organization Society).
Germ aniyada ish-
chilam ing ahvoli kes-
kin nochorlashishi na-
tijasida davlat ijtimoiy
ta ’minotiga
ehtiyoj
paydo bo‘ldi, chunki
cherkovlar va xususiy xayriya muassasalari ijtimoiy sohani resurslar
bilan ta’minlashda yuzaga kelgan muammolarga bas kelolmay
qoldi. 1880-yilda muhtojlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha Ger-
maniya kongressi tashabbusi bilan nochorlar haqida g ‘am xo‘rlik
qiluvchi Germaniya xayriya ittifoqiga asos solindi. Bunday
tashkilotlar jahonning boshqa mamlakatlarida ham tashkii etildi.
AQSHda ijtimoiy ishning kasbga aylanishi muhtojlarga xayr-
chson qilish ortishiga olib keldi. D iniy, dunyoviy, tadbirkorlik,
ko'ngilli, hukumat guruhlari va boshqa muhtojlarga yordam
ko'rsatuvchi guruhlar nochor odam larga m ablag1, oziq-ovqat, dori-
darmonlar va boshpana ajratdi. 1890-yillar boshida yirik shaharlarda
xayriya tashkilotlari faoliyatini yo‘lga soluvchi jam iyatlar ochildi.
Germaniyada birin-
chilardan bo‘lib ijtimoiy
ish sohasini rivojlanishi-
ga hissa qo‘shgan. Ger
maniyada davlat xizmat-
chilarining
ishtirokida
qashshoqlarga
yordam
berishning
Elberfeld
tizimini (Elberfeld System) tashkii etgan.
1908-yilda Alisa Salomon tashabbusi bilan
Berlinda birinchi ijtimoiy ish xodimlari
tnyyorlaydigan
milliy
maktab
tashkii
etilgan.
Eng
qizig‘i
ushbu
maktab
hozirgacha o ‘z faoliyatini olib bormoqda.
Ushbu maktabga Alisa Salomon nomi
berilgan._________ _____________________
47
U la r s h a h a r h o k im iy a ti v a k illa ri, ta d b irk o rla r, ch e rk o v x iz m a tc h ila ri
v a siy o siy y e ta k c h ila rd a n ib o ra t d ire k to rla r k en g a sh i y o rd a m id a
b a rc h a m a h a lliy x a y riy a ish la rin i m u v o fiq la sh tird i.
M u h o jirla r k o ‘p to ‘p la n g a n s h a h a rla rd a 1880-yilda b o sh la n g a n
« U y - jo y la rg a k o 'c h ir is h u c h u n h a ra k a ti» A Q S H d a ijtim o iy ish n in g
k a s b g a a y la n ish i u ch u n b o s h q a b ir a s o s v a z ifa sin i b a ja rd i. J e y n A d -
d a m s to m o n id a n a s o s so lg a n C h ik a g o d a g i H a ll uyi u la r ich id a e n g
m ash h u ri e d i. Je y n A d d a m s b ila n b irg a « n o c h o rla r o ra sid a
y a sh a sh » n i m a q sa d q ilg a n b o s h q a m a ’lu m o tli a y o lla r h am b o r ed i.
U la r n o c h o r m u h o jirla r k v a rta lla rid a u y la r tash k ii e td i, u y erd a
m a s h g ‘u lo t!a r o ‘tk a z d i, m a z k u r k ic h ik tu m a n la rd a y a sh a y d ig a n
k a m b a g ‘al m u h o jirla r fa rz a n d la rig a m a s la h a tla r berd i.
1.
1898 yild a M .R ichm ond tashabbusi bilan birinchi am aliy
filontropiya m illiy m aktabi (keyinchalik b u m aktab K olum biya
U niversitetining ijtim oiy ish fakultetiga aylangan.)
2.
1903 y ild a L ondonda «S otsiologlar m aktabi» nom i bilan ijtim oiy
ishchilarni tayyorlovchi
birinchi
m axsus ukuv m uassasasi
ochilgan.
3.
1912 y ild a bu m aktab L ondon Iqtisodiyot m aktabini ijtim oiy ish
m aktabiga aylangan.
4.
1908 y ild a G erm aniyada ay o llar harakati yetakchisi Alisa
S olom on
tashabbusi
bilan
Ijtim oiy
ishchilam ing
ayollar
m aktabiga asos solingan.
5.
1910 yild a G ‘arbiy Y evropa m am lakatlari ham da A Q Shda
ijtim oiy ish xodim larini tayyorlaydigan 14 ta m aktab faoliya
k o ‘rsata boshlagan.
6.
1899 y ild a G ollandiyaning A m sterdam shahrida ijtim oiy ish
xodim larini
tayyorlaydigan
birinchi
o ‘q u v
m uassasasi
ochilgan.B u y erda o ‘q ish m uddati 2 yil boMib, ay o llar v a erkaklar
birgalikdagi ta ’limi y o ‘lga q o ‘yilgan.
/.
1920 yild a A Q Shda Jeyn A dam s tashabbusi bilan C hikago
lliqarolik va lllontropiya m aktabi ochilgan.
H
Birinchi Jahon urushi davrida 7 ta davlatda ijtim oiy ish
xodim larini tayyorlaydigan o bquv yurtlari tashkii etilgan.
9,
1^20 yilda B elgiya, N orvegiya, Shvesiya, Italiya davlatlarida
ijtim oiy ish xodim larini tayyorlaydigan o ‘quv m uassasalari o ‘z
faoliyati boshlagan.
10.
1920 yilda Lotin A m erika m am lakatlari ichida birinchi boMib
C hilida Rene Sandra rahbarligida ijtim oiy ish xodim larini
layyorlovchi kurslar tashkii etilgan.
II.
1930 yild a Ispaniya, Isroil, Irlandiya, Portugaliya, G resiya,
Lyuksem burg,
Daniya,
H indiston va M isrda ijtim oiy
ish
xodim larini tayyorlaydigan o ‘quv m uassasalari ochila boshlagan.
12.
Ijtim oiy ish sohasi bo ‘y ich a birinchi o ‘quv qoMIanmasi Am os
Uorner tom onidan
yozilgan
«A m erikacha
hom iylik»
deb
nom lanadi.M eri R ichm ond tom onidan yozilgan «Q ashshoqlarga
d o ‘stona tashrif:hom iylik tashkilotlarida
ishlovchilar uchun
am aliy ko^'satm alar» asarlar hisoblanadi.
13.
1919 yild a A m erika ijtim oiy ish m aktablari X alqaro Asossiasiyasi
tashkii etiladi. U ning asosiy vazifasi m illiy ta ’lim dasturlarini
ekspert baholashni am alga oshirish.
14.
1924 yilda A ssosiasiya o ‘quv kurslari rejasini ishlab chiqadi.
15.
1920 yilda Ijtim oiy ish xodim lari X alqaro A ssosiasiyasi tashkii
etiladi.
16.
1935 y ild a Ijtim oiy ish m aktablari X alqaro K om iteti tashkii
etiladi.
S hu bilan b ir v a q td a fa o liy a tn in g y an g i tu rla ri, m asalan , (T h e
se ttle m e n t h o u se m o v e m e n t) — A Q S H v a A n g liy a d a g i m u h o jirla r
49
uchun m anzilgohlar tashkii etilgan settlment harakati paydo bo‘ldi.
G erm aniya, Finlyandiya, Shvetsiyada davlat xizmatchilarining
xususiy ishtirokida nochorlarga yordam beruvchi Elberfeld tizimi
(Elberfeld System) paydo boMdi.
0 ‘z nom ini Elberfeld shahri nom idan olgan Elberfeld tizimi
tam oyillariga qo'yidagilar asos qilib olingan edi:
-x u s u s iy m asalalam i ko'rib chiqishda har bir vasiylikning
m ustaqilligi va umumiy yo‘nalishning markazlashtirilishi;
- h a r bir ehtiyojmandni batafsil tekshirishda yordamni indi-
viduallashtirish;
-jam iy atn in g barcha qatlamlarini nochorlarga boshpana va
V aqt o ‘tishi bi
lan ish usullari va
shakliari
o'zgardi,
biroq ijtimoiy yor
dam ko‘rsatish ij
timoiy ishning bosh
tamoyilligicha qol-
moqda.
Ushbu
davrda
Buyuk Britaniyada
qashshoqlik bo‘yi-
cha qoMlanma jo riy
etiladi.
1834-yilda
nochorlarga yordam
ko‘rsatish
tartibga
solingan m axsus qonunchilik (Poor
Laws) qabul
qilinadi.
Shvetsiyada XV1I1 asr o ‘rtalarida ikki yo‘nalishda nochorlarga
yordam ko‘rsatiladi: kasallarga boshpana va oziq-ovqat berish
hamda nochorlarga yordam berish. 1847-yilda qabul qilingan
nochorlarga boshpana va oziq-ovqat berishniig shakliari va usullari
to‘g ‘risidagi qaror bu yo‘nalishda yangi qadam bo‘ldi. 1862-yildagi
munitsipal islohotlar nochorlarni boshpana va oziq-ovqat bilan
oziq-ovqat berishga
]г
lb qilish.
1 9 2 0 -y ild a A Q S H
d a
J e y n
A d a m s
ta sh a b b u s i
b ila n C h ik a g o fu q a ro lik v a
filo n tro p iy a
m a k tab i
o c h ilg a n .
A Q S H d a
b irin ch i-
lard an boMib ijtim o iy ish
so h a sin i riv o jla n ish ig a h issa
q o 's h g a n .
A Q S H d a in so n h u q u q ia ri h a ra k a tin i a so sc h iia rid a n
biri. 1 9 3 1 -y ild a u n in g sh u x iz m a tla ri u c h u n h alq aro
N o b e l
m u k o fo tig a
s a z o v o r
boM adi.
A Q S H d a
m u h o jirla rg a
y o rd a m
k o 'rs a tu v c h i
S e ttlm e n t
h a ra k a tin i y e ta k c h is i boM gan.
50
\\Ы\1\\ cUcvkovdan ajratdi, bunvng natijasida u munitsipal
V \ \ * n vv\\vvwi\\ ,
N * \\o\Mvnm\.\ к о 'pchilik
m am lakatlarida sudlanganlar va
mk
\\
us
V
i
joylaridan ozod etilganlarga maxsus davlat
u№\\\Uvv\* km U avga maxsus qarash tlzimlari, kar va soqovlarga
rtv.ws yordam , ahoVmi majburiy davlat - munitsipal o‘qitish, ish
\\ivn Vi\%
m\n\ash bo‘y\cha xususiy va munitsipal vositachilik
k\\v\\v\\wv \ \sl\U\b cViiqilgan. Jumladan, 1880-yilda muhtojlarga
s "\v\w\w ko'vsatadvgan Germaniya kongressi tashabbusi bilan
WttvAwvUw^a g‘amxo4V\k qiladigan Germaniya xayriya ittifoqi
Ww\W\, \4\9-y\\da u Germaniya davlat va xususiy vasiylik ittifoqi
ta b v\uvU\ nomlandi.
\\l\mo\y qonunchilik m azkur sohani boshqaradigan davlat
"v\\v\w\v\v\ ham da ularning huzuridagi muassasalar faoliyat olib
\u'W\A\y,M\ huquqiy doiralarni belgiladi. Ushbu muassasalaming na
\\
uw
\
m
\M
uv
shaxslari, na xayriya tashkilotlari a’zolari yordamga
mw\\U\\ odamlarga yordam ko'rsatish bo'yicha oddiy bilimlarga ega
mivHiW.
X IX
a s r o x i r i d a m u h t o jl a r g a y o r d a m k o 'r s a t i s h s o h a s id a k u c h li
l\lh u o \y t a s h k ilo tla r t u z i l ib , ijtim o iy m u a m m o la r n i y e n g illa s h tir is h
W y \ c h a u la r n in g s a ’y - h a r a k a tla r i c h e r k o v v a x u s u s iy s h a x s la r
TfcoUyati b i l a n , A n g liy a v a A Q S H d a u la r b e v o s ita y o r d a m g a
m u h to jla r b ila n is h la y d ig a n Ijtim o iy x a y r iy a ta s h k ilo tla ri b ila n
\ o '\d \r\ld \. M u h to jla r g a y o r d a m k o ‘rs a tis h s o h a s id a e ris h ilg a n m u -
vivlVaqvyatlarga q a ra m a y , u n in g a rb o b la ri p ro fe ssio n a l e m a s lig i ijti-
vwoVy m u a m m o la rn i h a l q ilis h d a o d a m la rg a s a m a ra liro q y o rd a m be-
vlsh im k o n in i b e rm a d i. S h u b ila n b irg a , d a v la t ijtim o iy t a ’m in o tig a
ohllyoj p a y d o b o ‘ld i, c h u n k i d in iy ta sh k ilo tla r v a x a y riy a m uas-
Hv\salar\ ijtim o iy so h a d a g i k a tta x arajatlarn i q o p lay o lm ay o tg an edi.
XVX asr o xirida Y evropa m am lakatlari va A m erikada yuzaga
kelgan m uhtojlarga d avlat tom onidan yordam ko‘rsatish tizimi
q o'y idag i ik k ita asosiy elem entni o‘z ichiga olgan edi. Bular:
— qonunehilikni rivojlantirish;
— m axsus organlar va m uassasalar tashkii etish.
* Т е о р и я с о ц и а л ь н о !* р а б о т ы . - М . Ю р и с т . \ 9 9 8 . - С . 1 7
51
Ijtim oiy ish xodimlarini tayyorlaydigan birinchi o ‘quv yurtlari
xayriya tashkilotlari tomonidan tashkii etildi. 1896-yilda deyarli bir
vaqtda Angliya va G erm aniyada kurslar ochildi. AQSHda 1898-
yilda N yu-Y ork
filantropiya
maktabida
maxsus
xodimlami
tayyorlash yoMga q o ‘yildi. Pirovardida Kolumbiya universiteti
Ijtimoiy ish m aktabiga aylangan N yu-Y ork filantropiya maktabi
muhtojlarga yordam ko‘rsatadigan!ar uchun bir-yillik o ‘qitish
dasturini tak lif etdi. Grem Teylor va uning hamkasblari tomonidan
1903-yilda tashkii etilgan Chikago fuqarolik huquqi va filantropiya
maktabi ham shunday dasturni ta k lif etdi. V aqt o ‘tishi bilan u
ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni boshqarish maktabi nomini olgan
Chikago universiteti bo‘linmasiga aylandi1.
G ‘arb m am lakatlari jam oatchiligi ongida muhtojlarga yordam
ko‘rsatishni professional darajaga olib chiqish g'oyasi tobora
yaqqolroq anglab yetilm oqda edi. Bu g ‘oya X IX asr oxirida ijtimoiy
ish xodimlarini tayyorlaydigan jahonda birinchi institutga asos
solinishi am alga oshirila boshlandi va u am sterdamlik bir guruh
ijtimoiy islohotchilarga taalluqli bo‘ldi. U lar 1899-yilda ijtimoiy ish
xodimlarini tayyorlash institutiga asos soldilar. Institut dasturida
keyinchalik ijtimoiy ish nomini olgan ishga o ‘zlarini bag‘ishlashni
xohlagan erkaklar va ayollar uchun kunduzgi nazariy o ‘qitish va
am aliy tayyogarlikning toMiq ikki yillik kursi ko‘zda tutildi.
* * *
XX
asrning birinchi yarmi davlatning roli kuchayishi va
«um um iy farovonlikka asoslangan davlat» nazariyasi va amaliyoti
rivojlanishi bilan izohlangan ijtimoiy ishning institutlashishi bilan
ajralib turadi.
Odatda ularning asosiy huquq va erkinliklarini shakllantirish,
mehnatga rasman haq toMashni jo riy etish, kasb-hunar o ‘quv yurt-
larini tashkii etish Ijtimoiy ish xodim lari kasbiga doir faoliyatining
boshlanishi hisoblanadi. Garchi Ijtimoiy ish xodimlarini kasbga
tayyorlaydigan
birinchi
ixtisoslashgan
o ‘quv
yurtlari
aytib
o'tilganidek, N iderlaniyada, so‘ngra AQSH, Buyuk Britaniya va
1 А гапов Е.П. С оциальная работа как феномен культуры. - Ростов-на-Дону, 1999. - С 57.
52
MfHiiiiniymln tashkii etilgan boMsa-da, «ijtimoiy ish xodimi» kasbi
ilii'ilhiii AQSMda, so‘ngra G 'arb iy Yevropa m am lakatlarida ijtimoiy
ega boMdi. Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari orasidagi
iln\ nlii ijiimoiy ish maktablari Osiyo, Yaqin va 0 ‘rta Sharq, Sharqiy
\ ovropn vu biroz keyinroq A frika mamlakatlarida ochildi.
1910-yilda yangi harakat Yevropa va Am erikada ijtimoiy
Ihnllyatga ixtisoslashgan 14 ta maktab tashkii etilishiga olib keldi.
I'i.'O-yilda Lotin Amerikasidagi birinchi ijtimoiy ish maktabi
( 'hlllda ochildi1.
1930-yiliarda ijtimoiy ish xodimlarini tayyorlaydigan mamla-
luitlur soiling o'sishi davom etdi. Uchinchi dunyo m am lakatlarida
Sn'annviy
iqtisodiyotining
asoslarini
barbod
qilgan
bozor
mimosaballari tizimiga jalb etilishi natijasida ijtimoiy ish Sharq
шишlakatlariga ham kirib keldi. 1936-yilda Mindistonda Ijtimoiy
laiilnr instituti ta’sis etildi, M isrda esa ijtimoiy ishning birinchi
kumlori paydo bo'ldi. Shunday qilib, maxsus tayyorlash va m oddiy
lhi|<1
11
lashga yo'naltirilgan holda muhtojlarga yordam berish kasbiga
nylondl.
Birinchi ijtimoiy ish xodimlari m uhojirlarga ingliz tilini
O'qltlshdan tortib to sanoati rivojlangan jam iyatda ish topish uchun
M rur boMgan ko‘nikm alarga ega boMishda yordam berishgacha
kttltg ko'lam li muammolar bilan shug‘ullanganlar. U lar ijtimoiy
adolnUizlikka barham berishga, o ‘z muammolarini samarali hal
qlllnhda odamlarga yordam berishga intildilar.
Ijiimoiy ish xodimlarining kasbga doir manfaatlarini ifoda etgan
lilrlnchi tashkilot Amerika Q o‘shma Shtatlarida paydo boMdi. Bu
l'M7-yilda tashkii etilgan ijtimoiy ish xodimlarining milliy birjasi
n il Keyinroq ijtimoiy ish xodim larining boshqa kasbga o ‘qitadigan
Uifthkllotlari paydo boMdi (ushbu qisqa o'qitish kurslarida ijtimoiy
I
n
I
i
xodimlari tibbiyot xodimlari, o ‘qituvchi kasblarini egallashgan).
19 2 1-yilda ular birinchi boMib ro‘yxatdan o ‘tkazilgan Amerika
l|ilnioiy ish uyushmasiga birlashdi.
Ijiimoiy ish tuzilmalarini tashkii etish jarayoni G ‘arbning
bonhqu mamlakatlariga ham tatbiq etildi. 1928-yilda Parijda Ijtimoiy
' i щшинмшя р а б о т как профессия (аналитический обзор) / / Ж. Социологические исследования. —
M . l W I M r t
С. VI.
53
farovonlik bo‘yicha xalqaro kengashga birlashgan Yevropaning
yetti mam lakati milliy uyushmaiari tashkii etildi.
Bugungi ijtim oiy ish xodim lari o ‘tm ishdoshlarining sa’y-
harakatlari m uhtojlarga yordam ko‘rsatishga qaratilgan edi. Faqat
XX asrda ijtim oiy ta’minotning metodi, ularga muvofiq tahlili va
yoMlari ta’rifiga jid d iy e ’tibor qaratildi. U lar yordam ida xayriya va
jam oat tashkilotlari o ‘z maqsadlarini jam iyatning pragm atik maq-
sadlariga m uvofiqlashtirishi mumkin edi. AQSHda M eri Richmond
birinchi boMib buni am alga oshirdi. U e ’tiborni individga va uning
oilasiga qaratib, xayriyani metod bilan bogMadi. 1915-yilda chop
etilgan «Ilm iy ijtim oiy ish» asarida M eri Richm ond ijtimoiy ish
xodim lari hal qilishiga to‘g 'ri kelgan ijtimoiy ish sifati baholari
chizmasi to ‘p!amini, ijtim oiy m uam m olar tashxisini tak lif etdi. Bu
m uhtojlarga yordam ko‘rsatishning turli shakllarini anglashga
tayangan axloqiy-terapevtik ijtimoiy ish yaratilishiga olib keldi.
Yangi
metod
1917-yilda «Ijtimoiy
tashxis»
kitobida
olim
tomonidan
batafsil ta’riflab be
rilgan
va
ijtimoiy
ta’m inot
dasturlari
samaradorligining
oshishiga'
ko‘mak-
lashgan. Meri Rich
mond ham mijoz
ning
shaxsi.
ham
uning ijtimoiy holati
sifatida
baholashni
nazarda
tutuvchi
o ‘zining
ijtimoiy
tashxis metod ini ba
tafsil ta’riflab berdi.
M. Richmond keyin-
chalik terepevtik no
mini olgan ijtimoiy
ish modeli asoschisi hisoblanadi. Ushbu modelga muvofiq har bir
Meri
Elen
Rich
mond
(1861-1928)
1898-yilda M eri Rich
m ond tashabbusi bilan
birinchi am aliy filont-
ropiya maktabi tashkii
etilgan. (keyinchalik bu
m aktab Kolumbiya uni-
versitetining
ijtimoiy
ish fakultetiga aylan
gan).
Ijtimoiy
ish
xodim larining birinchi
axloq kodeksini ishlanmalarini ishlab chiq-
qan.
Ijtimoiy ish sohasida Diagnostika
maktabi asoschisi. Asarlari:
1. «Q ashshoqlarga do'stona tashrif:
hom iylik tashkiiotlarida ishlovchilar uchun
am aliy ko‘rsatmalar»
2. Ijtimoiy tashxis (1915)
3. Ilmiy ijtim oiy ish (1917)_____________
54
н1> iliiiln ln> In Ida baho lash, ijtimoiy tashxis qo‘yish va uning asosida
i
I
hvh
I
iih
I
i
metod ini tan lash qobiliyati ijtimoiy ish xodimi faoliyatida
«up iimliim hisoblanadi. Nochorlikni kasallik deb hisoblagan Meri
m h m o n d vrach va ijtimoiy ish xodimi faoliyati o ‘rtasida o ‘x-
'iliiifililllciii kcltirdi.
11
Ijiimoiy yordamni chora-tadbirlar kombinatsiyasi deb qaraydi,
Itnin mijo/uing, ham uning ijtimoiy muhitining o ‘zgarishi ularning
H I I | | |
i i n
|
hisoblanadi. Meri Richmond ijtimoiy tadbirlami ikkita bir-
Wl'lnl to'Idirib boradigan m etodgaajratdi:
dnvolashning bilvosita metodi;
• davolashning bevosita metodi.
Ililvosita metod insonning tashqi muhitiga ta’sir qilishdan,
yeuhlmlar ishlab chiqish uchun uni faol sa’y-harakatlarga undash
liuu|SiKlida mijozning o ‘ziga ta ’sir qilishdan iborat edi. Uning
«Ijiimoiy tashxis» asarida quyidagilar qayd etadi: «Yaxshi ijtimoiy
I'iIi xodimi kishilarni qashshoqlikdan qutqarish bilan shug‘ullanmay,
luilkl iimtiman qashshoqlikka barham berish haqida
0
‘ylaydi»1.
M. Richmond tomonidan asos solingan «
0
‘rganish, tashxis
•llli'ili, davolash» paradigmasi ijtimoiy ishda asosiy paradigmaga
tiy land i.
Meri Richmond birinchi bo‘lib ijtimoiy ish xodimlari amal
qlllshi lozim boMgan «ijtim oiy ish xodimlari axloq kodeksi»ni
bllinehi ishlanmalarini ishlab chiqdi. Bugun ijtimoiy ish sohasi
ilvujliingan mamlakatlarda am alda boMgan axloq kodekslari shu
iiMOMdu yaratilgan.
AQSHda 30-yillardagi buyuk turg‘unlik davrida va ijtimoiy
miiiiinmolar juda ko‘pchiIik kishilarga daxl qilgan 60-70-yillarda
Ijiimoiy ish xodimlari kom pleks yondashuvi yordam ida bir vaqtning
O'xldfl ko'plab odamlar muammolarini yenga oldi. AQSHning 32-
IVo/identi F. Ruzvelt tashabbusi ostida ilk bor ishsizlikni milliy
imuimmo deb qaray boshladilar. U zam onaviy Amerikani tubdan
O 'lgertirgan mashhur «Yangi yo‘nalish»ga poydevor yaratib bergan
ilnvlnl dasturlarini ishlab chiqish uchun xususiy xizmat sohalariga
упХмМ ta’lim olgan ijtimoiy ish xodimlarini tak lif etdi. F. Ruzvelt
1ГШИМПМШИ работа как профессия (аналитический обзор) // Ж . Социологические исследования. -
К! I ' i ' i t M l
С. 91.
55
ishsizlarga davlat yordamini xayr-sadaqa va xayriya emas, balki har
bir fuqaroning madaniyatli jam iyatda eng kichik turmush darajasiga
umid qilish huquqiga asoslangan ijtimoiy adolat deb hisoblagan.
1964-yilda Prezident JI. Jonson yangi iqtisodiy va siyosiy
vaziyatda o ’zining «Buyuk jam iyat» dasturi doirasida Senat va
Kongress vakillari Palatasiga qashshoqlik v a sanoat davri bilan
bogMiq m uam m olarga qaratilgan bir qator qonun loyihalarini ko'rib
chiqishni ta k lif qildi. M ehnat resurslarini m uhofaza qilish bo‘yicha
m axsus prezident komissiyasining «M illatning uchdan bir qismi:
harbiy xizm atga yaroqsiz boMgan yoshlar to ‘g ‘risida m a'ruza» deb
nomlangan m a’ruzasida qashshoqlikka uchrash yoMidagi ko'pchi 1 ik
qiyinchi 1 iklar ko'zga tashlanar edi. Boshqa m ateriallar bilan
birgalikda m a’ruza «Iqtisodiy im koniyatlar to ‘g ‘risida»gi qonun
uchun asos boMib xizm at qildi.
Hozirgi vaqtda AQSHdagi ijtimoiy ish tuzilmasi jiddiy o‘zgar-
m oqda. Aqli z a if m ijozlar bilan ishlashga e ’tibor kuchaytirilmoqda
va qashshoqlik bilan shug‘ullanadigan ijtimoiy ish xodimlari soni
kamayganda, mahoratli ijtimoiy ish xodim larining 47 foizi o ‘z
faoliyatining mazmun-mohiyati to ‘g ‘risidagi savolga javob berar
ekan asosan oila a ’zolarining shaxsiy xulq-atvori muammolari yoki
umuman oiladagi o ‘zaro m unosabatlar bilan shug‘ullanayotgan-
liklarini m a’lum qildilar. Ularning 2,5 foizidan kamrogM daromad-
lar, uy-joy, ish bilan ta’minlash sohasidagi muammolarni qal qilish,
shuningdek jinoyatni, giyohvand m oddalar va alkogol iste’mol
qilishning oldini olish bilan bogMiq faoliyat ko‘rsatmoqdalar.
Ijtimoiy ish faoliyati boMimiarini bitirgan talabalar ham psixoanaliz
va ruhiy terapiya sohasidagi ixtisoslikka katta qiziqish bildirmoqda.
Oxirgi o*n yilliklarda AQSHda sektorlar bo'yicha ijtimoiy ish
xodimlarini ish bilan ta ’minlash tizim ida jid d iy o ‘zgarishlar
kuzatilm oqda.
M amlakatda
ijtimoiy
ish
xodimlari
orasida
o ‘tkazilgan so‘rovlarga qaraganda, ularning ko‘pchiligi ijtimoiy
sektorni tark etmoqda. Jumladan, avval ularning 51 foizi jam oat
(federal, davlat, diniy, m unitsipal) sektorida mehnat qilgan boMsa,
bugungi kunda vaziyat o ‘zgardi — xususiy tijorat sektorida ish bilan
band boMganlar soni uch baravar ko‘paydi. AQSHda ijtimoiy
xizm atning katta qismi ixtiyoriy birlashm alar (hukumatga qarashli
boMmagan tashkilotlar) bilan, biroq kolpincha hukumat bilan
56
ihnrtnomu asosida ta’minlanadi. Turli birlashmalar, kichik va yirik
III
iiiitlitr yukku faoliyat olib boradi yoki ijtimoiy ish bilan shu-
ц 'iillimc.h uchun moMjallangan hukumat shartnom alarini izlaydi.
|VH2 1995-yillarda «xususiy amaliyot» bilan shug‘ullangan ijti-
imily Ish xodimlari soni eng ko‘pchilikni tashkii qilib, 11 foizdan 20
fiil/ga o'sgan. Jami ijtimoiy ish xodimlarining 45 foizi ikkilamchi
lilt llllnn shug'ullanganliklarini, y a’ni toMiq boMmagan ish kunida
Khlaganliklarini qayd etdilar. Xususiy am aliyotda m ijoz odatda ish-
iilni', liar bir soati uchun haq toMab, ijtimoiy ish xodimini yollaydi1.
I lozirgi zamon ijtimoiy ish xodim iga qo‘yiladigan talablar
•uvllarli darajada oshdi ham da ruhiy va jism oniy qiyinchiliklam i
yengillashtiradigan dasturlam i o ‘z ichiga oladi. Ijtimoiy ish
IqtUodiy, ijtimoiy va madaniy siyosatning bir qism i hisoblanadi va
I|lliuoiy ogMr ahvolni yengillashtirishga va oldini olishga. tegishli
l|liinoiy siyosat va ijtimoiy ta ’minotni rivojlantirishga qaratilgan.
Insonning boshqa odam larga va jam iyatga munosabati. shuningdek,-
liiiniyatning shaxslarga va guruhlarga m unosabati hali ham muhim
ahamiyatga ega. Am erika ijtimoiy him oya tizim i aniq ifodalangan
Ikki yo'nalishga, ijtimoiy sug'urta tizim iga va ijtim oiy yordam
ll/lm iga ega. Ijtimoiy sug‘urta dasturlari yuqori ijtim oiy maqomga
Ago, chunki m aoshga yashaydigan barcha kishilar muntazam
ravi.shda tegishli fondlarga soliq toMaydi. Bu tizim iqtisodiy faol
iiliolini asosiy ijtimoiy xavf-xatarlardan, keksalikdan, boquvchisidan
ayrilishdan, nogironlikdan. kasalliklardan, ishlab chiqarish jaro-
liatlaridan, ishsizlikdan him oya qiladi1.
Ijtimoiy yordam AQSHdagi ijtimoiy him oya tizim ining ikkinchi
yo'ivalishi hisoblanadi. AQSHdagi yordam tizim i bir qancha yirik va
ko'plab kichik dasturlarni o ‘z ichiga oladi. Ushbu dasturlar bo‘yicha
qashshoqiikda kun kechiradigan odam lar pul mablagMari, oziq-
ovqal, qarzga beriladigan uy-joy, taMim olish uchun yordam oladi
va kasbga o ‘qitiladi. Rasman belgilangan qashshoqlik darajasidan
past darajada kun kechiradigan kishilar ijtim oiy yordam olishga
1 l*ycnil Т. Профессия социального работника в СШ А. В кн. Гендерный калейдоскоп. - М.:
Л
йлн
'
мнм
- С . 510-511.
' Unlit l li/abclh Sinaliey. Theory fo r social w ork practice. C olum bia University press. - N ew Y ork and
I niiiliin. 1967. Preface.
57
haqli. AQSH aholisining taxm inan 12-15 foizi ijtimoiy yordam
oladigan kishilarni tashkii etadi.
«Farovonlik», «ta’m inot», «ko‘mak» m a’nolarini anglatadigan
Welfare («V elfer») dasturi eng m ashhur moddiy yordam dasturla-
ridan biri hisoblanadi. «Public Assistance» dastum ing boshqa bir
nomidir. D astur federal hukum at tomonidan moliyalashtiriladi va
kol pincha shtat va shahar byudjeti hisobidan toMdiriiadi. Turli
holatlarga qarab (ishdan ayrilish, ishsizlik bo‘yicha yordam ning
yo‘qligi, yosh bolali yoki yolg‘iz ona,, ota) ma’lum darajada
barqaror darom ad manbayiga ega boMmaslik ijtimoiy ta ’minot
dasturlaridan ko‘mak olish sharti hisoblanadi.
SSI (Supplem ental Security Income) - keksa kishilarga (65
yoshdan katta), nogironlarga, kam daromadli kasal odam larga pul
bilan yordam beradigan federal dastur.
M edikeyd (M edicaid) - kam daromadli shaxslarga yoki
oilalarga tibbiy yordam ko‘rsatish dasturi. U ham federal xukum at
tomonidan ta ’minlanadi, biroq shtatlar qonunlari tom onidan tartibga
solinadi. M edikeyt m a’lum darajalarda dori-darm onlarga haq
to'lash, kasalxonada boMish, tez yordam chaqirish, shifokorlarga
tash rif buyurish, m axsus poyabzal, tibbiy uskuna va hokazolar bilan
ta ’minlash imkonini beradi. O datda «Velfer» va SSI dasturi
58
Iiii'ylrlin to'liq miqdorda yordam oluvchilar M edikeyd dasturidan
luyilnliiiiishga haqli.
1> Do'stlaringiz bilan baham: |