Ijtimoiy siyosat

7.3. Bandlik 
Ijtimoiy himoya mehnatga layoqatli aholi uchun muhim ahamiyatga 
ega. Mehnatga layoqatli aholi ishsiz qolganda, ishlab chiqarishda jarohat 
olganda, kasal bo‗lib qolgan yoki farzandli bo‗lganida ijtimoiy himoya 
tizimi ularni daromad bilan ta‘minlaydi yoki minimal ijtimoiy ta‘minot 
darajasini kafolatlab beradi. Mehnat bozori mehnatga layoqatli aholi 
uchun mehnat faoliyati davomida kafolatlangan daromad manbai sifatida 
xizmat 
qiladi, 
ijtimoiy 
himoya 
daromadlarning 
uzluksizligini 
ta‘minlashda muhim o‗rin tutai va shu tariqa iqtisodiyotda tarkibiy 
o‗zgarishlarning amalga oshishiga ko‗maklashadi. 
Dunyo bo‗yicha 2017-yilda o‗rtacha mehnatga layoqatli aholining 
mehnat yoshi davridagi kafolatlangan daromadlarini ta‘minlash uchun 
sarflanadigan ijtimoiy himoya xarajatlarining yalpi ichki mahsulotdagi 
ulushi 2,3% ni tashkil etdi. Mintaqalar kesimida ushbu ko‗rsatkich 0,5% 
dan (Afrika) 5,9%ga (G‗arbiy Yevropa) o‗zgarib turadi
166
. 
Bandlik sohasidagi siyosatda band aholining mehnat faoliyatidan 
keyingi davrdagi turmush farovonligi muhim o‗rin egallaydi. Millionlab 
kishilar uchun haq to‗lanadigan bandlik yagona daromad manbai bo‗lishi 
bilan bir vaqtda ularning ijtimoiy holati va jamiyatdagi o‗rnini belgilab 
beruvchi manba hisoblanadi. Ishsizlik esa kambag‗allik holatiga tushib 
qolish va sog‗liqni yo‗qotib qo‗yish riskini oshiradi, ishsiz bo‗lib 
qolganlarning farzandlari yaxshi bilim olmasligi va yuqori haq 
to‗lanadigan ish o‗rinlariga ega bo‗lmasliklariga olib keladi. Ishsizlik 
darajasining yuqoriligi mamlakatlarda jinoyatchilik va ijtimoiy 
keskinlikning kuchayishi kabi ijtimoiy muammolarga sabab bo‗ladi
167
.
Farovonlik tushunchasi ish qidiruvchilarni yaxshi haq to‗lanadigan 
ishga yo‗naltirishga qaratilgan siyosatga taalluqlidir. Ushbu siyosatga 
ijtimoiy ta‘minotga muhtoj kishilar uchun ish joylarini ko‗paytirish, ish 
beruvchilarga ishsizlarni ishga qabul qilishlari uchun subsidiyalar 
ajratish yoki ish joylarini yaratish kabi tadbirlar kiradi.
Buyuk Britaniyada so‗ngi yillarda bandlik sohasida ijtimoiy ta‘minot 
dasturlarida asosiy e‘tibor ishsizlarni shaxsan qo‗llab-quvvatlash va 
maslahatlar berishga qaratila boshlandi. Ushbu tadbirlarning maqsadi 
uzoq muddatli ishsizlikni individual darajada hal etish, ishsizlarni ishga 
joylashishga rag‗batlantirish va ularni ish beruvchilar uchun jozibador 
qilishdan iborat. Ushbu siyosat mualliflari fikriga ko‗ra ishsiz shaxslarga 
166
World Social Protection Report 2018. 
167
Social Policy an Introduction-Forth edition/ Ken Blakemore, Louis Warwick-Booth/Open University Press/UK 
2013. 

---

202 
individual ko‗rinishda maslahatlar berish, ish beruvchilar talab etayotgan 
yangi ko‗nikmalarga o‗rgatish samarali hisoblanadi
168
.
Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ijtimoiy ta‘minotga bo‗lgan 
ehtiyojlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
1. Ishsizlik, ishlab chiqarish jarayonida olingan jarohat, nogironlik, 
kasallik, farzand ko‗rishlik natijasida vaqtinchalik yoki to‗liq yo‗qotilgan 
daromadlarni qoplashga bo‗lgan ehtiyoj. 
2. Daromadlar miqdori kambag‗allik yoki ijtimoiy jihatdan 
alohidalashib, ajralib qolishni bartaraf etish uchun ijtimoiy himoyaga 
bo‗lgan ehtiyoj. 
3. Yuqorida qayd etilgan holatlarda mehnat qobiliyatini tiklash va 
ishga joylashish uchun yordamga bo‗lgan ehtiyoj.
Ijtimoiy himoya doirasidagi siyosat bandlik, mehnat bozori va ish 
haqi sohasidagi ma‘lumotlarga asoslanishi lozim. Bu esa milliy ijtimoiy 
ta‘minot tizimlari xarajatlarini kamaytirish va samarali ijtimoiy siyosatni 
amalga oshirish imkonini beradi. 
Sug‗urta badallari va bandlikka asoslangan ijtimoiy ta‘minot 
dasturlari ilgari iqtisodiy faol bo‗lgan, ammo o‗z ish o‗rnini vaqtinchalik 
yoki umuman yo‗qotgan (ishsizlik nafaqasi), baxtsiz hodisa yoki 
kasalligi (ishlab chiqarish jarayonida jarohat olish bo‗yicha nafaqa), ish 
turi bilan bog‗liq bo‗lmagan (kasalligi, nogironligi va boquvchisini 
yo‗qotganlik bo‗yicha nafaqa) yoki homiladorlik holatlari, farzand 
ko‗rish va oilaviy sharoitlar (homiladorlik va farzand ko‗rish bo‗yicha 
nafaqa, ota bo‗lganlik yoki ota-onalar uchun nafaqa, bolalar yoki oilaviy 
nafaqalar) tufayli mehnat qobiliyatini yo‗qotgan yoki kasal bo‗lib qolgan 
kishilar va ularning qaramog‗idagilarni qamrab oladi. 
Ushbu guruhga norasmiy sektorda band bo‗lganlar, rasmiy sektorda 
band, ammo past daromadlilar va uzoq muddat ishsiz yurganlar kiradi va 
ular odatda, sug‗urta badallariga asoslangan ijtimoiy ta‘minot 
dasturlariga kirmay qoladilar. Ular sug‗urta badallari ajratilmaydigan, 
pulli yoki natura shaklida ijtimoiy yordam ko‗rsatiladigan dasturlar 
orqali qamrab olinishi mumkin. Ishchilarning aksariyat qismi ijtimoiy 
sug‗urta dasturlari orqali qamrab olingan mamlakatlarda sug‗urta 
badallariga asoslanmagan dasturlar odatda, ijtimoiy sug‗urta bilan 
qamrab olinmagan, uzoq muddat ishsiz yurgan va kam daromadli 
ishchilarga yo‗naltirilgan bo‗ladi.
168
Social Policy an Introduction-Forth edition/ Ken Blakemore, Louis Warwick-Booth/Open University Press/UK 
2013. 

---

203 
Ba‘zan ushbu dasturlar orqali nafaqa olish huquqiga ega aholi 
ijtimoiy xizmatlar ko‗rsatish dasturlari bilan bog‗lanadi. Ularga sog‗liqni 
saqlash yoki ta‘lim (asoslangan ijtimoiy to‗lovlar), davlat bandlik 
(―bajarilgan ish uchun haq‖) yoki kasbiy ta‘lim va tadbirkorlik sohasini 
qo‗llab-quvvatlash dasturlarida qatnashish kabilar kiradi. Mehnatga 
layoqatli yoshdagi shaxslar uchun ijtimoiy ta‘minot sohasida quyidagi 
nafaqalar beriladi: 

Ishsizlik bo‗yicha nafaqa; 

Ishlab chiqarishda jarohat olganlik bo‗yicha nafaqa; 

Nogironlik nafaqasi; 

Onalikni muhofaza qilish. 
Dunyoning aksariyat mamlakatlari yuqorida qayd etilgan holatlar 
bo‗yicha keng qamrovli yoki tor yo‗nalishga ega yangi tizimlarni 
amaliyotga joriy etishgan yoki ishlab chiqishmoqda. Ko‗pchilik hollarda 
milliy ijtimoiy ta‘minot tizimlari sug‗urta badallariga asoslangan va 
sug‗urta badallariga asoslanmagan tizimlarni ijtimoiy himoya tizimini 
kengaytirish, badallar to‗lash imkoniyatiga ega bo‗lmagan aholi 
qatlamlarini qamrab olish maqsadida aralash qo‗llashni ma‘qul 
ko‗rishmoqda. Aralash tizimlar milliy ijtimoiy himoya va ijtimoiy 
ta‘minot tizimining minimal darajasini shakllantirishga ko‗maklashadi. 
Ishsizlikdan himoyalash tizimi ishlay olishi mumkin bo‗lgan 
ishsizlarga muayyan muddat mobaynida daromadlarini qo‗llab-
quvvatlash uchun ko‗mak beradi. Ushbu tizim ishsiz shaxsning 
vaqtinchalik ishsiz yurgan davrida muayyan turmush darajasini qo‗llab-
quvvatlash uchun yo‗qotgan daromadini qisman qoplash imkonini 
yaratadi. 2008–2009-yillardagi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 
oqibatlari ishsizlik bo‗yicha beriladigan nafaqa ishsizlarni iqtisodiyotda 
sodir bo‗layotgan tarkibiy o‗zgarishlarga moslashtirishda muhim rol 
o‗ynashi mumkinligini ko‗rsatdi. Ishsizlik bo‗yicha nafaqa dasturlarining 
aksariyat qismi iqtisodiyotning rasmiy sektorida band bo‗lganlarni 
qamrab oladi.
Iqtisodiyotda norasmiy sektor ulushi yuqori bo‗lgan mamlakatlarda 
bandlik sohasi va ijtimoiy himoya tadbirlarini aralash qo‗llashni nazarda 
tutuvchi, sug‗urta badallariga asoslanmagan ijtimoiy yordam dasturlari 
keng tarqalgan. Ushbu dasturlar bandlikni ta‘minlash tizimlari, davlat 
bandlik dasturlari, yangi kasbiy malakani shakllantirishni qo‗llab-
quvvatlash va ishga joylashish, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‗ullanish 
imkoniyatlarini yaratish dasturlarini qamrab oladi.

---

204