Ijtimoiy siyosat

SIYOSATNI AMALGA OSHIRISH XUSUSIYATLARI 
5.1. Ijtimoiy siyosatning shakllanishi va uni amalga oshirishda 
demografiyaning o‗rni. 
5.2. Iqtisodiy va ijtimoiy siyosat o‗rtasidagi nisbat. 
5.3. Dinning ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdagi o‗rni. 
5.4. Oila siyosati ijtimoiy siyosatning tarkibiy qismi sifatida 
5.5. Aholining turli ijtimoiy qatlamlari va ijtimoiy siyosat. 
5.6. Kambag‗allikka qarshi kurash ijtimoiy siyosatni amalga 
oshirishning ustuvor vazifasi. 
5.7. Daromadlarni taqsimlash va aholi farovonligini oshirish 
masalalari. 
5.1. Ijtimoiy siyosatning shakllanishi va uni amalga oshirishda 
demografiyaning o„rni 
Ijtimoiy siyosat – davlat, jamoat tashkilotlari va xayriya fonlarining 
aholi ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy sohani rivojlantirishga qaratilgan 
faoliyatidir. 
Ijtimoiy siyosatning tor ma‘nodagi ta‘rifi davlatning ma‘lum 
sababga ko‗ra ijtimoiy jihatdan nochor bo‗lgan va o‗zining moddiy 
ahvolini o‗z faoliyatlari orqali yaxshilay olmaydigan aholi guruhlari yoki 
qatlamlarini (pensioner, yetim bolalar, talabalar, mehnat nogironlari, kam 
ish haqi oluvchi ishlovchilar kategoriyalari) qo‗llab-quvvatlashga 
qaratilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. 
Ijtimoiy siyosatning keng ma‘nodagi ta‘rifi jamiyatning barcha 
a‘zolarining ijtimoiy rivojlanishi uchun normal yashash va qulay 
imkoniyatlar yaratishga qaratilgan davlat chora-tadbirlari yig‗indisidir. 
Umuman, ijtimoiy siyosat davlatning ijtimoiy rivojlanish, aholini 
ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash va ijtimoiy himoya qilish sohasida 
muvofiqlashtirilgan siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy chora-
tadbirlari tizimidan iborat. 
Ijtimoiy siyosatning maqsadi kishilarni ijtimoiy ehtiyojlari va 
manfaatlarini qondirish, ayrim fuqarolar va ijtimoiy guruhlarni qo‗llab-
quvvatlash, himoya qilish, to‗g‗ri yo‗naltirish va mehnat qobiliyatini 
qayta tiklash uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Bunga samarali 

---

112 
me‘yoriy-qadriyatlar tizimini yaratish; fuqarolarga ijtimoiy me‘yorlarni 
amalda ta‘sir ettirish, ularning xulq-atvorini ijtimoiy tartibga solish 
vositasi orqali yuqori darajaga ko‗tarish, ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish – 
aniqligi, ob‘ektivligi, me‘yoriy ko‗rsatmalarga zid bo‗lmasligi va ular 
o‗rtasidagi o‗xshashlik tushuniladi. 
Ilmiy asoslangan, aholining barcha qatlamlari va guruhlari 
manfaatlari, ehtiyojlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladigan 
ijtimoiy 
siyosat 
jamiyatning 
ijtimoiy 
barqarorligini, 
jamoaviy 
birdamlikni, ijtimoiy keskinlikning oldini oladi, ijtimoiy axloqni 
insonparvarlashuvini, yaxshi ijtimoiy-ruhiy muhitning yuzaga kelishini 
ta‘minlaydi. Ijtimoiy siyosat umumdavlat (jamiyatni barcha aholi qatlami 
va guruhlarining manfaatlarini, bilim olish va mehnat qilish huquqlarini 
hisobga oladi), mintaqaviy (iqtisodiy yoki ma‘muriy bo‗linish, 
respublika, viloyat manfaatlarini), mahalliy (shahar, tuman, korxona, 
tashkilot, muassasa manfaatlarini) va shaxsiy (tabiiy ofatlardan 
jabrlangan fuqarolarni qo‗llab-quvvatlash bo‗yicha yordam) tavsifiga 
ega. Quyidagilar ijtimoiy siyosatning muhim vazifalari hisoblanadi: 
jamiyat umumiy farovonligini, insonparvarlashuv darajasini oshirish va 
inson huquqlarini himoya qilish, fuqarolar mehnat va turmush 
sharoitlarini yaxshilash, aholining kam ta‘minlangan qatlamlariga 
ijtimoiy yordam ko‗rsatish va qo‗llab-quvvatlash: bolalar, onalar, keksa 
kishilar, yetimlar, nogironlar, qochoqlar, ishsizlar va boshqa 
manfaatlarini boshqarish ijtimoiy siyosatning muhim tamoyillaridan 
hisoblanadi. 
Ijtimoiy siyosat yaqin davrga va uzoq istiqbolga mo‗ljallangan 
bo‗lishi mumkin. Yaqin yillar uchun mo‗ljallangan ijtimoiy siyosat aholi 
turmush tarzining yomonlashuviga yo‗l qo‗ymaslik, bandlik siyosatini 
samarali amalga oshirish va ishsizlikning jadal o‗sishini cheklash; aholi 
turli qatlamlari va guruhlarining moddiy holati va turmush sharoitlarini 
tadrijiy ravishda yaxshilash uchun zarur imkoniyatlarni yaratishni 
nazarda tutadi. 
Uzoq muddatli ijtimoiy siyosatga samarali rag‗batlantirish 
vositalarini ishlab chiqish va amalga oshirilishini ta‘minlash yo‗li bilan 
fuqarolar tashabbuskorligi va tadbirkorligini rivojlantirish uchun shart-

---

113 
sharoitlar yaratishni kiritish mumkin. Ijtimoiy siyosat volyuntaristik 
aralashuvlarsiz 
o‗tkazilgandagina shaxs rivojining va jamiyat 
barqarorligining kuchli vositasi bo‗lishi mumkin. 
Ijtimoiy siyosatning vazifalari quyidagilardan iborat: shaxsning 
mehnat qilish, bilim olish huquqlarini amalga oshirishni iqtisodiy va 
huquqiy jihatdan kafolatlash; aholining barcha qatlamlarini, birinchi 
navbatda eng kam himoya qilingan qatlamlarining ijtimoiy himoya 
mexanizmini yaratish; ommaviy ishsizlikka yo‗l qo‗ymaslik, ish joyini 
yo‗qotgan taqdirda ishsizlarga qayta o‗qish va qayta tayyorlash 
imkoniyatini berib ularning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini 
ta‘minlash; ijtimoiy sug‗urta tizimini yaratish; aholini ijtimoiy jihatdan 
nochor qatlamlari turmush darajasining keskin pasayishiga yo‗l 
qo‗ymaslik; 
fuqarolar 
daromadlarining 
barqaror 
o‗sishi 
va 
kompensatsion to‗lovlarning ishonchli amal qiluvchi mexanizmini 
yaratmasdan aholini majburiy xarajatlari va to‗lovlarini ortishiga olib 
keluvchi qarorlarni qabul qilmaslik. 
Ijtimoiy siyosat tarkibiy jihatdan quyidagilarni qamrab oladi: 
- ijtimoiy himoya tizimi (mehnat qobiliyatini yo‗qotib o‗zi ishlab 
topa olmaydigan yoki qaramog‗ida bolalari, boqimandalarga ega bo‗lgan 
shaxslarga nafaqa berish); 
- ijtimoiy sug‗urta (pensiyaga chiqish va ishsizlik bilan bog‗liq ish 
haqini yo‗qotishlarni vaqtinchalik qoplash; 
- ijtimoiy xizmatlar (inson kapitalini investitsiyalash, ya‘ni 
shaxsning takror ishlab chiqarish, ma‘naviy salohiyatini tiklash va 
kengaytirishga qaratilgan investitsiyalarni amalga oshirish); 
- mehnat bozori va bandlikni ta‘minlash (mehnat bozoridagi ishchi 
kuchiga talab va taklif o‗rtasidagi o‗zaro mutanosiblikni ta‘minlash, 
yangi ish o‗rinlarini joriy etish, ishchi kuchini tayyorlash va qayta 
tayyorlash va boshqalar). 
Ijtimoiy ishning tamoyillari uch vazifani – konstitutsiyalovchi, 
tartibga soluvchi va uyg‗unlashtiruvchi vazifalarni bajaradi. Quyidagilar 
ijtimoiy ishning tamoyillari hisoblanadi: 
- insonparvarlik tamoyillari (insonni oliy qadriyat deb tan olish); 

---

114 
- adolat tamoyillari (inson qobiliyatlarini amalga oshirish uchun 
shart-sharoitlarni ta‘minlash); 
- vakolatchilik tamoyili (ijtimoiy ish nazariyasi va amaliyotini 
chuqur bilish); 
- altruizm tamoyili (o‗zganing manfaatini o‗zining manfaatidan 
yuqori deb tan olish); 
- shaxsiy yondashish tamoyili (har bir ijtimoiy muammoda muayyan 
shaxs manfaatlarini ko‗ra olish layoqati); 
- mujassamlik tamoyili (turli darajadagi ijtimoiylikda yuzaga 
keluvchi bir-biri bilan ijtimoiy bog‗liqlik); 
- vositachilik tamoyili (ijtimoiy ishlarni davlat ijtimoiy siyosatining 
ifodasi sifatida tushunish); 
- 
uzluksizlik 
tamoyili 
(huquqiy 
ishlarning 
muntazam 
davomiylikdagi, tizimli va maqsadga yo‗naltirilgan deb tushunish); 
- jalb etishlik tamoyili (mijozning e‘tiborini tortish uquvi); 
- ishonch tamoyili (mijoz bilan o‗zaro ishonchli munosabatlarni 
o‗rnatish uquvi). 
Ijtimoiy ishning integral tavsifiga ko‗ra unda iqtisodiy, huquqiy, 
tashkiliy, ma‘muriy, psixologik, ijtimoiy-ruhiy, tibbiy-ijtimoiy, 
pedagogik va boshqa usullardan foydalaniladi. 
Davlat ijtimoiy siyosatining muhim tamoyillari quyidagilardan 
iborat: 
- ijtimoiy adolat; 
- ijtimoiy javobgarlik; 
- ijtimoiy hamkorlik; 
- ijtimoiy kafolatlar; 
- har bir shaxsni zarur ijtimoiy ne‘mat va xizmatlarni olishdagi teng 
imkoniyatlari; 
- davlat tomonidan hayotiy-zaruriy moddiy ne‘matlar va xizmatlarni 
(minimal ish haqi, pensiyalar, minimal iste‘mol byudjeti) minimal 
ijtimoiy standartlar darajasida olishni kafolatlash. 
Ijtimoiy siyosat o‗tish davrida aktiv va passiv shaklda amalga 
oshirilishi mumkin. Aktiv ijtimoiy siyosat – mamlakatda ishlab 
chiqarishni rag‗batlantirish mexanizmi orqali amalga oshirilib aholining 

---

115 
aksariyat qismining daromadlarini oshirish imkoniyatini ta‘minlaydi va 
mustaqil yashash uchun tegishli shart-sharoitlar yaratadi. 
Passiv 
ijtimoiy 
siyosatda 
davlat 
fuqarolarning 
ayrim 
kategoriyalariga nisbatan chora-tadbirlarni (yordam, qo‗llab-quvvatlash, 
rivojlantirish) amalga oshiradi. Uning uchun selektivlik, samarasizlik va 
vaqtinchalik tamoyili xosdir. Passiv ijtimoiy siyosatni amalga oshirish 
dastaklari quyidagilar hisoblanadi: 
- iqtisodiy dastaklar – baholar, tariflar, ish haqi, stipendiyalar, 
nafaqalar va barcha ijtimoiy to‗lovlarni to‗lash; 
- ma‘muriy dastaklar – ruxsat berish va man etishga qaratilgan 
chora-tadbirlar (kvota va litsenziyalar berish, man etish va boshqalar); 
- huquqiy yoki qonuniy dastaklar – amal qilayotgan qonuniy va 
normativ aktlar tarkibini tartibga solish orqali; 
- g‗oyaviy dastaklar – ma‘naviy etik tushuncha va jamiyat 
normalarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar (―yaxshi‖ va 
―yomon‖, ―axloqiy‖ va ―noaxloqiy‖ va boshqalar); 
- davlatning kompleks maqsadli ijtimoiy dasturlari (keksalarni 
e‘zozlash, sog‗lom bola va boshqalar). 
Ijtimoiy siyosat kursini o‗rganishda demografik jarayonlarni 
o‗rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Demografik vaziyat oila tarkibini 
aniqlash, ta‘lim xizmatlarini ko‗rsatish, ijtimoiy nafaqalarni belgilash va 
aholini turar uy-joy bilan ta‘minlash, aholini yosh va jins tarkibini tahlil 
qilish, kelajakda mehnat resurslari, pensionerlar sonini belgilashda 
muhim o‗rin tutadi. Shuningdek, demografik o‗zgarishlar sog‗liqni 
saqlash xizmatlariga nisbatan talab va taklifning shakllanishi, ijtimoiy 
ta‘minotni amalga oshirish, tug‗ilish va o‗lim koeffitsiyenti darajasining 
o‗zgarishi va aholi umr davomiyligini aniqlashda muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Ijtimoiy siyosat va demografik vaziyatlar o‗rtasida munosabatlar 
ikki yoqlama o‗zaro aloqador hisoblanadi. Masalan, ijtimoiy siyosat 
dasturlari doirasida amalga oshiriladigan ijtimoiy ta‘minot tadbirlari 
orqali aholining minimal turmush darajasini kafolatlash, ularga sog‗liqni 
saqlash xizmatlarini ko‗rsatish orqali amalga oshiriladigan chora-
tadbirlar tizimi bevosita aholining umr davomiyligi, aholi soni, aholi 
tarkibidagi o‗zgarishlarning vujudga kelishiga sabab bo‗ladi. Aholi 
sonining yosh va jins tarkibini o‗zgarishi ustun darajada bevosita 

---

116 
davlatning ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ularni 
ta‘sir doiralarini qay darajada bo‗lishini belgilab beradi.
52
Demografik siyosat – aholi siyosatining uzviy qismi bo‗lib, uning 
maqsadi aholining miqdoriy o‗sishini boshqarishdan iborat.
Demografik siyosat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning ilmiy asosini 
tashkil etishi lozim. Shundagina jamiyat har tomonlama rivojlanib 
boradi. 
Demografik omillarni o‗rganish mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish sur‘atlari aholining o‗sish sur‘atiga mos kelishi yoki 
kelmasligini, uning mehnatga layoqatli qismini iqtisodiyot tarmoqlarida 
samarali bandligini bilish uchun muhimdir. Demografik tadqiqot 
statistik, tarixiy taqqoslash, kartografik, sotsiologik, matematik va 
mantiqiy fikrlash kabi usullarni o‗z ichiga oladi. Demografiyaning 
tahliliy metodi statistikadan farq qiladi: unda mavhum fikrlash usulidan 
keng foydalanish asosida aholi tarkibida kelgusida ro‗y beradigan 
miqdor va sifat o‗zgarishlari o‗rganiladi. Jumladan, demografik statistika 
demografik tadqiqotlarning bir qismidir. 
Demografik siyosatning vazifalari: demografik jarayonlar va 
ularning omillarini o‗rganish; demografik bashoratlarni ishlab chiqish; 
demografik tadqiqotlar o‗tkazish; demografik siyosat chora-tadbirlarini 
ishlab chiqishdan iborat. 
Demografik jarayonlar – bu tug‗ilish, o‗lim, nikoh va ajralish, 
oilaning demografik xususiyatlari, aholining yosh, jinsiy va oilaviy 
tarkibi, demografik mayl hisoblanadi. 
Demografik jarayonlarni bashorat qilish – ma‘lum hudud aholisining 
soni, yosh, jinsiy tarkibi va demografik vaziyati istiqbolini ilmiy 
asoslangan holda oldindan aniqlashdir. 
Demografik portlash – jahonning kam rivojlangan va kambag‗al 
mamlakatlarida nazorat qilib bo‗lmaydigan darajada aholi sonining 
o‗sishi holati hisoblanadi. 
Demografik jarayonlarning turli jihatlarini yorituvchi umumlashgan 
ko‗rsatkichlarini mukammal tahlil etish zaruriyati «Mintaqada o‗ziga xos 
demografik vaziyat uzoq saqlanadimi yoki o‗zgaradimi?», degan savolga 
javob beradi va shu asnoda bandlik muammosini hal etishga ko‗mak 
beradi. 
52
Social policy. P 146-147. 

---

117 
Tahlillar ko‗rsatishicha, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va aholi 
sonining o‗sishi o‗rtasida ziddiyat yoki nomuvofiqlik yuzaga kelganda 
demografik muammolar keskinlashadi. 
Demografik muammolarni hal etishda masalaning ikki jihatiga 
alohida e‘tibor qaratish zarur. Birinchi jihati - tug‗ilishning va bolalar 
o‗limining yuqoriligi, aholining jinsiy va yosh tarkibida yoshlarning 
ko‗pligi bilan bog‗liq bo‗lsa, ikkinchi jihati - mehnatga layoqatli aholi 
sonining ko‗payishidan ularni ish o‗rinlari bilan ta‘minlashning orqada 
qolishi bilan bog‗liq. 
Demografik siyosatning vazifasi - tug‗ilishni optimallashtirish, 
bolalar o‗limini kamaytirish yo‗li bilan aholi ko‗payishining optimal 
darajasini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratish hisoblanadi.
So‗ngi yuz yillik davomida ijtimoiy siyosat chora-tadbirlari 
dasturining samarali amalga oshirilishi natijasida aholining umr 
davomiyligi va tug‗ilish koeffitsiyenti ko‗rsatkichlari o‗sdi. Natijada 
aholining yosh tarkibida 60 va undan katta yoshdagi aholi soni ortib 
bordi (1901 yilda Buyuk Britaniyada 60 va undan katta yoshdagi aholi 
soni qariyb 5%ni tashkil etgan holda, 1941 yilga kelib 10%ga 
yaqinlashdi). Ushbu holat o‗z navbatida demografiyada aholining qarishi 
jarayonini vujudga keltirdi.
Aholini qarishi jahon mamlakatlarida pensiya tizimlari moliyaviy 
barqarorligini ta‘minlash, aholi sug‗urta badallarini tartibga solish va 
pensionerlarga to‗lanadigan pensiya to‗lovlarini indeksatsiyalash, 
ularning uzluksizligini ta‘minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga 
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mamlakatdagi umr davomiyligi va pensiyaga chiqish yoshini 
inobatga olgan holda BMT tomonidan mamlakatdagi qarish 
koeffitsiyentini hisoblashning quyidagi usullari qabul qilingan: