Ijtimoiy reablitatsiya

P six ik adag i ikkilamchi buzilishlar ijtimoiy omillar ta'siri natijasi sifa tid a.
Ijtimoiy reabilitasiya bo'yicha mutaxassis imkoniyati cheklangan bola bilan ish 
olib borish jarayonida kasallik yoki defektning o'zi bilan emas, uning natijasida 
paydo bo'lgan ikkilamchi buzilishlar bilan to'qnashadi. "Ikkilamchi defektlar" 
tushunchasi fanga L.S.Vigotskiy 
tom onidan kiritilgan. Normal va anomal 
bolalami kuzatish jarayonida u shuni sezdiki, har qanday jismoniy kamchilik 
ko'rlik, karlik, aqli zaiflik bo'ladimi bolaning xulqida o'ziga xos ijtimoiy buzilishga
119

---

olib keladi. 
Jism oniy yoki psixik buzilishga ega bo'lgan bolalar o'zining 
oilasidayoq alohida ijtim oiy statusga ega bo'la boshlaydi. Uning odamlar bilan 
o'zaro ta'siri boshqalarga nisbatan farqli kechadi. Ya'ni bolada mavjud bo'lgan 
defekt uning faoliyatini jism oni y olam ga nisbatan buzilishigagina emas, ijtimoiy 
munosabatlar tiziim ining buzilishiga olib keladi.
Keltirilgan nazariy xulosalam ing umumlashtirilishi orqali L.S.Vigotskiy 
anomal rivojlanishli bolalar xulqida ikkita turdagi simptomlami ajratib ko'rsatishni 
taklif etdi: birlamchi sim ptom lar - bevosita kasallikning biologik xarakteridan 
kelib chiquvchi buzilishlar, ikkilamchi simptomlar - jism oniy defekt ta'sirida kelib 
chiquvchi ijtimoiy buzilishlar. Shuning uchun pedagogik nuqtai nazardan bunday 
bolalaming tarbiyasi m ana shu ijtimoiy buzilishlami to'g'irlashga qaratilgan 
bo'ladi.
Xususan, agar karlik nutq egallanishidan avval paydo bo'lsa, soqo'vlik kelib 
chiqadi, ya'ni kar bolaning rivojlanishida ikkilamchi buzilish paydo bo'ladi. 
Bunday bola nutqni faqatgina maxsus ta'lim tizimi asosida egallashi mumkin. Bu 
tizimda saqlab qolingan analizatorlar: ko'rish, kinestetik sezgilar, taktil-vibrasion 
sezgilar va boshqalar orqali nutq egallanadi. Kar bolalardagi nutqni egallash 
borasidagi qiyinchiliklar bilish faoliyatining shakllanishida muhim bo'lgan bu 
jixatning 
ta'sirida 
so'z-m antiqiy 
tafakkurlari 
rivojlanishida 
buzilishlar 
kuzatilishiga olib keladi. M uloqotni qiyinlashtiruvchi nutqiy buzilishlar xarakter 
shakllanishi va axloqiy norm alarning o'zlashtirilishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi 
mumkin.
Ko'r bolalarda ikkilam chi buzilish sifatida ko'rish a'zolarining erta zaiflanishi 
natijasida fazoviy orientirovkalam ing yetishmasligini ko'rsatib o'tish mumkin. 
Ayni paytda bunday bolalarda yuz mimikasining noaniqligi, konkret predmetli 
tasavvurlarning cheklanganligi kuzatiladi.
N utqida defektlari 
mavjud bolalam ing 
ikkilamchi 
buzilishlarga esa 
artikulyasion apparatning o'ziga xosligi sharoitida paydo bo'luvchi so'zning 
tovushli tarkibini o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarga, yozuvning buzilishi va 
boshqalarga olib kelishi mumkin.
Ikkilamchi defekt anom al rivojlanishni psixologik tadqiq etishda yetakchi 
ahamiyatga ega bo'ladi. 
U korreksiyaga yaroqli hisoblanadi. Pedagogik va 
psixologik vositalar yordam ida ayniqsa bola shaxsining rivojlanishining dastlabki 
paytlarida ikkilamchi buzilishning oldini olish yoki uni kuchsizlantirish mumkin.
Ikkilamchi buzilishlam ing paydo bo'lishida muxim omillardan biri ijtimoiy 
deprivasiya hisoblanadi. U yoki bu tarzda muloqotga to'sqinlik qiluvchi defekt 
yangi bilim va ko'nikm alam ing o'zlashtirilishiga halaqit beradi. 
O'z vaqtida 
bartaraf etilmagan qiyinchiliklar doimiy ravishda his qilinadigan omadsizlik 
fonida (past o'z-o'ziga baho berish, autistik xususiyatlar) chuqur ikkilamchi
120

---

mikroijtimoiy va pedagogik qarovsizlikka, emotsional va shaxsiy sohadagi bir 
qator buzilishlarga olib keladi.
Imkoniyati cheklangan bolalarda ikkilamchi buzilishlaming vujudga kelishiga 
alohida ta'simi maxsus tashkil etilgan muxit, ya'ni maxsus ta'lim muassasasi, 
alohida tarbiya, ijtimoiy reabilitasiya ishlari ko'rsatadi. Ayniqsa o'smirlik va 
o'spirinlik yoshida imkoniyati cheklangan bolalarda o'z-o'ziga baho berish, o'z- 
o'zini anglash xususiyatlari namoyon bo'la boshlagach, bu omilning ta'sir kuchi 
orta boradi.
Ikkilamchi buzilishlar inson psixik dunyosining turli strukturaviy darajalarida 
shakllanishi mumkin: ongsizlik darajasida - odatlar, intilishlar, ehtiyojlar; ongosti 
darjada - xulqning avtomatik shakllari, ko'nikma, malakalar, komplekslar; ong 
darajasida - ixtiyoriy xulq shakllari. Natijada ular insonning xulqiga umumiy 
tarzda ta'sir o'tkazadi. Masalan, rivojlanishida me'yordan og'ishish mavjud bo'lgan 
aksariyat bolalarga xos bo'lgan norasolik kompleksi - ongosti sohasida turg'un 
qolib ketgan hayotiy cheklanish hissi natijasida paydo bo'lgan ikkilamchi buzilish 
hisoblanadi.
Imkoniyati cheklangan bola haqidagi tasavvur eng avvalo, psixik salomatlik 
va kasallik, adaptasiya va dezadaptasiya, me'yor va patologiya tushunchalari bilan 
bog'lanadi.
"Psixik salomatlik" tushunchasi dastlab rasmiy ravishda 1979 yilda Butun 
Jahon Sog'liqni caqlash tashkilotining ekspertlari ko'mitasining ma'ruzasida tan 
olingan bo'lsada, psixoterapevtik amaliyotda bu atama ancha oldin iste'molga 
kiritilgandi.