«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

2.2.
 
Birja savdosining evolyutsiyasi 
Birja va yarmarka savdosining evolyayutsiyasi haqida fikr yuritadigan bo‘lsak, 
birja va yarmarkalarda savdo jarayonida bitiladigan savdo bitimlari tasnifiga nazar 

---

32 
tashlashimiz kerak. Birja va yarmarkalarda bitiladigan bitimlar quyidagilar 
xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ko‘pchilik xarid operatsiyalar mavjud tovarlar 
bo‘yicha bitimlardan iborat bo‘lar edi. 
Sanoat inqilobi oziq-ovqat va xom 
ashyoga bo‘lgan talabni tez ortishiga, Jahon savadosi ham xajmi, ham tovar xillarini 
o‘sishi bir xil xususiyatli tovarga qo‘yiladigan talab ko‘rsatkichlarining ortishiga 
olib keldi. Tovar birjalari savdoni tashkil etish, birjadan joy berish va odatdagi 
savdo xarid qoidalarini o‘rnatish bilan cheklanmay asosiy faoliyat doirasiga tovar
standartlarini o‘rnatish, kontraktlar shakl-nusxalarini ishlab chiqish, baho kodi, 
anglashilmovchiliklar yechimi (Arbitraj) hamda axborot yig‘ish va tarqatish kabi 
ishlarni kiritdilar. 
Barcha birjalar borgan sari xalqaro savdo markazlariga aylanib bordi. Real 
tovarlar bo‘yicha muddatli, talab qilingan tovarni ma‘lum narx va muddatda 
yetkazib berish kafolatini beruvchi, foyda olish imkonini beruvchi bitimlar asosiy 
ahamiyat kasb etadigan bo‘ldi. Bu o‘z navbatida firmalar uchun o‘z ishlab chiqarish 
harajatlarini oldindan aniqlash imkonini berdi, natijada ishlab chiqarish jarayonida
qatnashmagan va faqat kafolat sarmoyasi bo‘lmish sarmoyaning bir qismi bo‘shab, 
ortib qoldi. 
Erkin raqobat tomoyillariga asoslangan, juda ko‘p sotuvchilari va xaridorlari 
mavjud bozor sharoitida birja, xili ko‘payib borayotgan tovar massasini ishlab 
chiqaruvchidan iste‘molchiga eng kam ijtimoiy zarur mehnat va mablag‘ sarflab 
yetkazib berishiga imkon yaratdi. 
XIX asr oxiri XX asrni boshlarida real tovar birjalarining ahamiyati tushib 
ketdi, shu bilan birga butunlay yangi xil tovar birjalari, fyuchers birjalari paydo 
bo‘la boshladi. Bu jarayon har bir mamlakatda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib,
turli shakllardagi birjalarning paydo bo‘lishiga olib kelgan bo‘lsada, vaqt bobida 
ancha cho‘zilib ketdi, xatto cho‘yan, ko‘mir, spirt, beda, solod (qizil miya – dorivor 
o‘simliklar) bo‘yicha birja savdolari umuman to‘xtab qoldi. 
Hozirgi vaqtda mavjud real tovarlar birjalari bir nechta mamlakatlardagina 
saqlanib qolgan bo‘lib, ulardagi ayriboshlash xajmi uncha katta emas. Ular odatda 
mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan, kam talab qilinadigan, sotilishi va xarid qilinishi 
sust bo‘lgan tovarlar ulgurji savdosi bo‘lib xizmat qiladi. Ba‘zan ma‘lum – muhim 

---

33 
tovarlar eksportida mamlakat sanoati manfaatlarini himoyasini tashkil etadi. 
Ulardan eng kattasi Hindiston, Indoneziya, Malayziyada faoliyat ko‘rsatmokdalar. 
Binobarin tovar birjasi instituti o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, balki,
huquqlar bozoriga aylandi yoki fyuchers birja deb ataluvchi birja ko‘rinishini 
oldi. Aynan shu birjalar hozirda G‘arb mamlakatlari tijoratining asosi hisoblanadi.