«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. N. Yo‘ldoshev. «O‘rta-Osiyoda bozor nazariyasi va tajribasi».- O‘quv 
qo‘llanma.-T.:TDIU, 2004, - 113 b. 
2. 
Гусева И.А. Рынок ценных бумаг. Практическое задания по 
курсу:Учеб.пособ. – M.: Экзамен, 2005, – 464 с. 
3. Дегтярева О.И. Биржевое дело - М.:,МАГИСТР 2010, . 623 с. 
4. Каменева. 
Н. Г. Организация биржевой деятельности - М.:
Банки и Биржи ЮНИТИ, 2002, стр. 313. 
5. Кеселев В.А. ―FOREX для начинающих‖ M.:, ЮНИТИ 2010, - 248 с. 
 
2
–
 Mavzu. Birja va yarmarkalar rivojlanishi tarixi. 
Reja: 
2.1.
Tovar birjalari va yarmarkalarning paydo bo‘lishi 
2.2.
Birja savdosining evolyutsiyasi 
2.3.
Birja va yarmarkalarining qaror topishi xususiyatlari 
2.1.
 
Tovar birjalari va yarmarkalarning paydo bo’lishi 

---

30 
Bozor va bozor munosabatlari rivojlanishining maxsuli bo‘lmish tovar birjasi 
tarixiy uzoq evolyutsion yo‘lni bosib o‘tdi. Birja savdosi shakllari umumiy tashkiliy 
kirralarini saqlab qolgan xolda bir qator o‘zgarishlarini boshidan kechirib, 
iste‘molchi talablariga moslashib borib, faoliyatini yangi qirrali, yo‘nalishlari paydo 
bo‘la boshladi. Birja va yarmarkalar faoliyati yo‘nalishi asta-sekin iqtisodiy 
transformatsiyalashib eski tashkiliy shakl yangi iqtisodiy mazmun bilan to‘ldirilib 
borildi. 
O‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan birjani tug‘ulishi Yaponiyada I asrga, 
qadimgi Rimda I asrning oxiriga, Florentsiyada esa XIII asr ga to‘g‘ri keladi. XVI 
– XVII asrlarda Yevropa mamlakatlarida birjalarni paydo bo‘lishi ulgurji bozor 
faoliyatini boshlanishiga olib keldi. 
―Birja‖ so‘zi lotincha ―bursa‖, ya‘ni ―hamyon‖ so‘zidan kelib chiqqan deb 
hisoblanadi. Flandriyaning eng katta savdo shahri bo‘lmish Bryugge dagi savdo 
yig‘ini maydoni yaqinida joylashgan ―Burse‖ mehmonxonasi ham shu erlik mashhur 
Zodagon Van der Burse zoti nomi bilan atalgan. Ushbu uchta hamyon tasviri 
tushurilgan tamg‘a bilan bezalgan mehmonxonada savdogarlar boshpana topishar, 
tijorat xabarlaridan vokif bo‘lishar va turli oldi – sotdi bitimlarini tuzishar edilar. 
G‘arb mamalakatlarida chop etilgan adabiyotlarda birja va yarmarkalarning paydo 
bo‘lishi xususida yuqorida keltirilgan dalillarga ustvorlik beriladi. 
Bizning fikrimizcha, birja va yarmarkalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishida 
sharq mamlakatlar xalqlarining tarixiga ham bir nazar tashlasak foydadan holi 
bo‘lmaydi. 
Sharq mamlakatlarida qadimdan ma‘lum bo‘lgan karvon savdosi, qaysidir 
ma‘noda birja savdosining boshlanishi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Karvon 
savdosida bajariladigan jarayonlarni birma - bir ko‘zdan kechirsak, quyidagilarni 
ko‘rishimiz mumkin. Shahardan shaharga, mamlakatdan mamlakatga ko‘chib yurib 
savdo bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar karvon saroylarda boshpana topishir edilar, 
shu erda ma‘lum muddat yashab, tijorat uchun boshqa savdogarlar orasidan 
hamkorlar izlashar edi. Shu yerning o‘zida ko‘pincha o‘z mollarini xaridorlarga 
nomoyish etishar edi, mollarni ko‘zdan kechirib savdogarlar savdolashish jarayoni 
amalga oshirishar, ya‘ni narxlash – baholash, molni ma‘lum bir manzilga yetkazib 

---

31 
berish shartlari bo‘yicha tortishishar edi. Ayniqsa, narx bobida biron
– 
bir qarorga 
kelish uchun eng maqul usul - kim oshdi - auktsion usulidan foydalanishar edi.
Yana bir vaziyatni modellashtashtirish ususlida taxlili qiladigan bo‘lsak, 
quyidagi holatni kuzatishimiz mumkin. Karvon saroyga tijorat maqsadida kelgan 
savdogar
–
tojirning rejasi o‘zgardi, u o‘z mollarini eng yuqori narxda sotishga 
intilishi tabiiy hol, agarda bozorda shakllangan narx tojirning istagi bilan mos 
kelmasa, tojir o‘z mollarini bozor ko‘targan narxda sotib yuborishi lozim bo‘ladi. 
Bu vaziyatda ham savdoning auktsion
–
kimoshdi usulidan foydalanish zaruriyatini 
keltirib chiqaradi. Sanab o‘tilgan savdo jarayonidagi barcha tadbirlar keyinchalik 
Yevropa va dunyoning boshqa mamalakatlarida paydo bo‘ladigan birja savdosining 
unsurlarini tashkil etadi. Demak, birja va yarmarka savdosi karvon savdosi 
rivojlanishining evolyutsiyasi deyishimiz mumkin bo‘ladi.
Dastavval manufaktura ishlab chiqarishigacha bo‘lgan ulgurji savdoning 
shakli – real mavjud tovar birjasi paydo bo‘ldi. Uni boshqalardan, avvaldan 
o‘rnatilagan qoidalarga bo‘yso‘ngan xolda ma‘lum bir joyda, muntazam kelishilgan 
vaqt va sharoitlar asosida savdolashib savdoni takrorlanib turilishi boshqa bir 
savdodan farq qilar edi. 
Yarmarka savdosi yoki tor ma‘noda yarmarkalar birja savdolariga juda 
o‘hshash savdo turi hisoblanadi. Yarmarkalarning paydo bo‘lishi ham kishlar 
o‘rtalarida tovar ayriboshlash faoliyati bilan bog‘liq faoliyat hisoblanadi. 
Yarmarkalar ko‘proq Yevropa mamlakatlari xalqlari hayoti bilan bog‘liqlikda 
rivojlangan. Chunki, Yevropaning tabiiy iqlimi, ob
- 
havosi odamlardan yilning 
faqat ma‘lum bir vaqtida, masalan yilning nisbatan issiq kunlarida o‘z yashash 
makonlarini tark etishlari va kundalik yashashlari uchun zarur, o‘zlari ishlab 
chiqarmaydigan boshqa morlarni xarid qilish imkoniyatini berar edi.
Yarmarka so‘zining lug‘aviy ma‘nosi , ―Yar‖ – yil, ―Marka‖ – tovar, mol, 
ya‘ni bir yilda bir marotaba tashkil etiladigan savdo - bozorni
bildiradi.