«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

 
1.3. Tovar birjasi-zamonaviy bozor faoliyati omili
Zamonaviy bozor tizimiga kiruvchi birja va yarmarkalar kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi va ijtimoiy mahsulot aylanmasi 
tezlashishini ta‘minlaydi. Birja va yarmarkalar faoliyati evaziga tovarlar 
muomala vaqti qisqaradi, asosiy fondlar, mehnat resurslaridan foydalanish 
samaradorligi oshadi, aylanma mablag‘ va bank kreditiga bo‘lgan talabning qisqarishi 
hisobiga boshqa soxalarga yunaltiriladigan resurslar zaxiralari o‘sishi bilan e‘tiborga 
molikdir. Shuning uchun birja va yarmarka tizimi orqali aylanma mablag‘ 
vositalarining aylanishi tezlashishi xozirgi davrning asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri 
bo‘lib maydonga chiqadi. 
2015 yilning dekabr oyida birjaning barcha savdo platformalarida tuzilgan 
bitimlarning umumiy hajmi 774,4 mlrd so‘mni tashkil etib, 2014 yilning shu davri 
bilan qiyos etganda sezilarli o‘zgarish ko‘zga tashlanmaydi. Yarmarka savdolari va 
– «E-xarid»ning korporativ savdolar tizimida ijobiy ko‘rsatkich qayd etildi. 
O‘tgan yilning so‘nggi oyida birja savdolarining hajmi 571,0 mlrd so‘mni 
tashkil etdi, bu dekabr oyidagi umumiy bitimlar hajmining 74 foiziga tengdir. 2014 
yilning dekabr oyi bilan mahsulotlar sotish tizimini taqqoslaganda katta o‘zgarish 
kuzatilmaydi. Polietilenning birja bozoridagi savdosi 9 foizdan 12 foizga, chorva 
ozuqasi esa 10 foizdan 13 foizga oshgan.Sotilgan neft mahsulotlari hajmi 43 foizga 
o‘sgan, ammo uning ulushi 1 foizga oshgan. Qurilish materiallari va oziq-ovqat 
mahsulotlarining umumiy ulushi 47 foizdan 45 foizga kamaygan. Valyuta savdo 

---

24 
platformasida 3,4 mln AQSh doll. miqdoridagi mahsulot sotishga erishildi, 
jumladan ular orasida polietilen hajmi 78 foiz, suyultirilgan gaz – 22 foizni tashkil 
etadi. 
Shuning bilan bir qatorda tahlil etilayotgan davrdagi savdo hajmida kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlarining ulushi oshganligini ko‘rishimiz 
mumkin. Ular tomonidan 2014 yilning dekabr oyiga nisbatan 8 foiz ko‘p, ya‘ni 
463,7 mlrd so‘mlik xomashyo va materiallar sotib olindi. Ular tomonidan ishlab 
chiqarilgan 181,3 mlrd so‘mlik mahsulotlar xaridorlarga etkazildi va bu ko‘rsatkich 
o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 26 foizga oshgan. Umumiy tuzilgan savdo 
bitimlaridagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlarning ulushi 73 foizdan 83 foizga 
ko‘tarildi. 
Yarmarka savdolari tizimida eng yuqori savdo ko‘rsatkichiga erishilib, uning 
hajmi 128,7 mlrd so‘mni yoki o‘tgan yilning shu davriga qiyos etganda 24 foiz 
yuqori ko‘rsatkichni tashkil etdi. Yarmarka savdolaridagi bitimlarning umumiy 
hajmida kichik biznes sub‘ektlarining ulushi 70 foizga etdi. Ular orasida eng yuqori 
qurilish materiallari-27 foiz, mashinasozlik mahsulotlari-10 foiz, uskuna va 
qurilmalar bo‘yicha -8 foiz bitimlar tuzishga erishildi. 
―O‘zbekiston Respublikasi tovar xomashyo birjaning davlat xaridlari tizimida 
tuzilgan bitimlar o‘tgan yilning dekabr oyida 39,1 mlrd so‘mni tashkil etib, natijada 
9,9 mlrd so‘mlik byudjet mablag‘lari iqtisod qilindi. Umumiy tuzilgan bitimlar 
hajmiga nisbatan kichik va o‘rta biznes sub‘ektlarining ishtiroki 99 foizni tashkil 
qildi. Tahlil etilayotgan davrda ―elektron katalog‖ tizimining davlat xaridlari 
bo‘yicha 4,4 mlrd so‘mlik bitimlar imzolanib, 1,2 mlrd so‘m byudjet mablag‘larini 
iqtisod qilishga erishildi. Bu borada tuzilgan bitimlar soni va hajmiga nisbatan 
kichik biznes sub‘ektlarining ishtiroki 100 foizni ko‘rsatdi. 
«E-xarid» korporativ savdo tizimida ijobiy o‘sish ko‘zga tashlanib, savdo 
hajmi 7,8 foiz oshdi va 31,1 mlrd so‘mni tashkil etdi.Korporativ xaridlardagi kichik 
biznes sub‘ektlarining ulushi 98 foiz, umumiy savdo hajmiga nisbatan esa 95 foizni 
tashkil etdi. Auktsion savdolaridagi har bir mahsulot yuzasidan etkazib beruvchilar 
tomonidan 12 dan takliflar tushdi.‖
3
3
O‘zbekiston Respublikasi Tovar-xom ashyo birjasi ma‘lumotlari

---

25 
Birja va yarmarkalar bozor infratarkibining muhim bo‘lagidir. 
O‘tish davrining islohotlari natijasida tovarlar bozori infratarkibi 
yo‘qdan bor qilindi, zarur infratarkibsiz zamonaviy tovar ishlab chiqarishning 
samarali faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas. Chunki, xom ashyo, tayyor 
mahsulot ishlab chiqaruvchilar, birja va yarmarkalar savdogarlarining ikki 
taraflama manfaatli tijorat foydasi olishlariga yo‘naltirilgan, tijorat faoliyatining 
mustaqil shakli bo‘lgan birja va yarmarkalar tovar bozori infratarkibining 
muhim unsurlari (elementlari)dan biri hisoblanadi. 
Birja va yarmarkalarda maxsus ishlab chiqilgan qoidalar bo‘yicha tanlangan tovar 
nomenklaturalarini sotuvga tayyorlash va ular yuzasidan oldi - sotdi operatsiyalari 
amalga oshiriladi. 
Mamlakat ichkarisidagi va tashqarisidagi yagona bozor sharoiti barcha yarmarka 
va birjalar faoliyatini boshqarish va ularning shakllariga ta‘sir etuvchi yagona 
qoidalar va an‘analar mavjudligini e‘tirof etadilar. Har bir birja va yarmarka faoliyati 
harakteri va ishni tashkil etish xususiyatlari bo‘yicha bir-birlaridan farq, qiluvchi 
o‘ziga xos taraflariga ega bo‘lsalarda, ularga ta‘sir etuvchi yagona tarmoq, 
qonun-qoida va an‘analar yaxlitliklariga egadirlar. 
Yarmarka va tovar birjalarini zamonaviy avtomatlashtirilgan ulgurji savdo 
tovar omborlari bilan birgalikda yaxlit kompleks bo‘lib faoliyat ko‘rsatishlari 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligiga va birja va 
yarmarkalarda tovar aylanma harakatlarining tezlashuviga xizmat qiladi. 
Keyingi vaqtlarda, "Birja va yarmarkalar davri o‘tib ketdi, ular o‘z oldilariga 
qo‘yilgan vazifalarni uddalay olmadilar, hozir ularning keragi yo‘q"- degan gaplar 
ham bor. Lekin bunday fikrlar noto‘g‘ri, jahon amaliyoti tajribasi shuni 
ko‘rsatmoqdaki, tovar ishlab chiqarish va uning muomalasi taraqqiyoti birja va 
yarmarkalar ahamiyati kamaymagani, balki aksincha ortayotganini tasdiqlamoqda. 
Birja va yarmarkalar faoliyatlari natijasida tovar massasi naqd pul bilan qoplanadi, 
yangi sharoitda birja va yarmarkalarning vazifalari, ularning iqtisodiy ahamiyati 
mazmunan boyidi, shaklan o‘zgarishlarini boshidan kechirdi. Shuning uchun ham tovar 
birjalari va yarmarkalar taraqqiyoti yo‘nalishlarini har taraflama o‘rganish zarurati kun 
tartibida ko‘ndalang bo‘lib turibdi. 

---

26 
Birja va yarmarkalar taraqqiyoti tarixi, ularning tarkibiy qismlari va 
tajribalarini atroflicha o‘rganib, umumlashtirib, ularning kelajakdagi rivojlanishlari 
tamoyillarini aniqlash va zamonaviy tovar bozoridagi vazifalarini belgilab berish 
juda muhimdir. 
Ushbu fan zamonoviy birja va yarmarkalar faoliyatlarini tashkil etish 
xuquqiy asoslari va ular oldida turgan muammolarni o‘rganish bilan birga bozor 
iqtisodiyoti sharoitida birja va yarmarkalarning turkumlanishi, rivojlanish 
istiqbollarini taxlil etishdan iboratdir. Ham mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ham 
birja va yarmarkalar savdogarlarining ikkitaraflama manfaatli tijorat 
foydasini olishga yo‘naltirilgan tijoratning mustaqil shakli bo‘lgan birja va 
yarmarkalar tovar bozori infratarkibining eng muhim elementlaridan biridir. 
Tovar ishlab chiqarish va uni muomalasining taraqqiyoti birja va 
yarmarkalar 
rolini 
kamaymaganini, 
balki 
aksincha 
ortayotganini 
tasdiqlamokda chunki u tovar massasini naqd pul bilan qoplanishidir. 
Mamlakat ichkarisidagi va tashqarisidagi yagona bozor sharoiti barcha 
yarmarka va birjalar faoliyatini tashkil etish va ularning shakllariga ta‘sir 
etuvchi yagona qoida va an‘analar mavjudligini e‘tirof etadilar. 
Bozor va bozor munosabatlari rivojlanishining mahsuli bo‘lmish, tovar 
birjalari va yarmarkalari tarixiy uzoq
evolyutsion yo‘lni bosib o‘tdi. Birja va 
yarmarkalar savdosi shakllari umumiy tashkiliy qirralarini saqlab qolgan 
xolda bir qator o‘zgarishlarini boshidan kechirib, iste‘molchi talablariga 
moslashib borib, faoliyatini yangi qirrali, yo‘nalishlari paydo bo‘la boshladi. 
Birja faoliyati yo‘nalishi asta-sekin iqtisodiy transformatsiyalashib eski 
tashkiliy shakl yangi iqtisodiy mazmun bilan to‘ldirilib borildi.