Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Ekspert (lotincha «tajribali») degan lugaviy ma’noga ega.
Albatta yirik 
tajribali mutaxasisni ishlab turgan joyidan ishdan ajratib prognognozlash 
boskichlarida katnashishga jalb etish bir oz mushkul masala. 
Prognozlashning evristik (intuitiv) usullari mutaxasisslarning shaxsiy fikrlari 
yoki ekspertlar kollektivining mulohazalariga asoslangan usullar kiradi. Bu usullar 
mutaxasisslarning shu sohadagi ish tajribasi yoki o‘z sohasi ustalarining shaxsiy 
intuitsiyalari, avvallari xuddi shuningdek masalalarni samarali hal qilganidagi 
ortirilgan ko‘p yillik tajribasi va bilimlariga asoslanadi. Hozirgi kunda qo‘yilgan 
iqtisodiy muammolarni muxokama qilishda intuitiv usullar qo‘llaniladi. 
Prognostika nuqtai nazaridan ekspert bu shunday sohalar mutaxassisidirki, u 
amaldagi va yetilib turgan ziddiyatlarning mumkin bo‘lgan yo‘llari va 
alternativlarini baholaydi va gipoteza qiladi hamda o‘z faoliyatida unga asoslanadi. 
 
2.1.2.
 
Ekspert baholash usulining amalga oshirish bosqichlari 
Ekspert usulida prognozlashning 
asosiy 
bosqichi bu:
1) 
Prognoz(ni) ishlashga tayerlash (
ekspertizaga tayyorlanish);
ekspertlar surovini utkazish, surov natijalarini kayta ishlash.
Bu boskichda kuyidagi vazifalar yechilishi zarur a) prognozni ishlashni 
tashkiliy ta’minotini tayerlash b) prognoz topshirigini shaklantirish v) ishchi, 
analitik va maslaxatchilar guruxini shakllantirish g) ekspert komissiyani 
shakllantirish d) prognozni ishlashda metodik ta’minotni tayerlash ye) prognoz 

---

31 
utkazish uchun axborot bazasini tayerlash ye) prognozni kompyuter orkali amalga 
oshirishni tayerlash.
 
Ekspertizani tashkil kilish jarayeni kuyidagi boskichlardan 
iborat ya’ni Raxbarlik xujjatlarini tuzish. Bunda ekspertizani utkazishning asosiy 
xolati kursatiladi. Maksad, uni bajarish buyicha vazifalar , ekspertlar gurxi va 
ishchi guruxini tarkibi va vazifalari, ishni ta’minlash uchun zarur manbalar, ishni 
bajarilish muddati, ishchi va ekspert guruxini tanlash. 
Shuningdek Utkaziladigan Surov usulini ishlab chikish. Bu boskichda 
utkaziladigan surovni vakti joyi, vazifasi, utkazish shakli, zarur xujjatlar tarkibi. 
Surov shakli – individual yeki gruppovoy kurinishda bulishi mumkin. Anketali 
(sirtdan), ogzaki,
Ekspert baholash usulining mohiyati fikrlar miqdoriy baholangan va natijalar 
formal ishlangan holda ekspertlar tomonidan muammolarning intuitiv-mantikiy 
tahlil qilinishidan iboratdir. Ekspertlarning ishlov berish natijasida olingan 
umumlashma fikrlari muammoni hal qilish deb qabul qilinadi. Intuitsiyadan, 
mantikiy fikrlardan va miqdoriy baholardan kompleks foydalanish muammoni 
samarali hal qilish imkonini beradi. 
Ekspert baholash usulining asosiy vazifasi miqdoriy xarakteristikaga ega 
bo‘lmagan jarayonlar prognozini, ayrim iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishning 
alternativ imkoniyatlari haqidagi sifat axborotini olishdan, formal va intuitiv 
usullarni to‘g‘rilash va o‘zaro uyg‘unlashtirishdan, iqtisodiy jarayonlar prognoziga 
ma’lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir. 
Ekspertlarning o‘zlari ikkinchi bosqichda qatnashadilar. 
Tayyorgarlik ishi uch qismdan iborat: 
1) 
savol shakli va mazmunini belgilash. 
2) 
Savollar ruyxxatini tuzish. 
3) 
Ekspertlarni shaxsan tanlash va ularni ekspertlar suroviga jalb etish.
Amaliyetda sinalgan turlicha surov shakli kullaniladi So‘rov shakllari: 
intervyu olish, muloqot, yig‘ilish(kengash), g‘oyalarni tanlash, o‘yinlar o‘tkazish, 
anketa tuzish va Delfi usuli. 
So‘roqlar individual yoki guruhlarda, yuzma-yuz va sirtdan o‘tkazilishi 
mumkin. 
Yukorida 
keltirilgan 
usullarning 
ikkitasi 
intervyu 
olish 
va 
anketalashtirish( javoblar yezma ravishda beriladi) individual(yakka) turiga kiradi.
Kolgan usullar guruxli(kollektiv)ga kiradi. 
Ekspertlar baxolashni yakka va kolektivga misol Ukishdagi talabaga 
ukituvchi tomonidan baxo kuyishi. Yeki vrachni diagnozi. Kollektiv murakkab 
xollatlarda ukishdan chetlashtirish yeki vrachlar konsilumi. 
Armiyada komandir bir uzi xal kilishi mumkin. Yeki ogir axvolda xarbiy 
kengashga murojaat kilinadi. 
Anketa va intervyularda savolni tanlash qiyin. Savollar ochiq yoki yopiq yoki 
bir necha shaklda bo‘lishi mumkin. Ochiq javoblar sifatli yoki erkin holda sonli 
ifodalarda bo‘lishi mumkin.
Yopiq savolga javoblar: «ha», «yo‘q», «bilmayman » singari bo‘ladi. 
(
Ko‘p savollar bo‘lganda zarur javob chiziladi. 

---

32 
Ekspertiza usuli yuzma yuz(ochnaya) va sirtki turlariga bulinadi. Yuzma yuz 
ekspertlarning shaxsiy ishtirokida amalga oshiriladi ya’ni interyu olish, mulokot, 
kengash, goyalar generatsiyasi, ish uyinlari . Sirtan utkazishga anketaalashtirish va 
Delfi usuli kiradi. 
Ekspert guruhlarini tuzish 
Ekspert baxolash usulining samaradorligi eng avvalo ekspert guruxini 
shakllantirishga boglikdir. Mutaxassisligi, kasbiy sifati , shaxsiy tajribasiga. Shu 
soxani chukur bilishi eng muximdir. U kup kitoblari bilan mashxur bulishi 
mumkin, tanikli olimdir Lekin eng asosiysi uning kompetentligi aniklash kerak. 
Avvalambor ekspertlarni tanlash, ularning malakalariga e’tibor berish va 
keyinchalik guruhlar tuzish zarur.
Kerakli belgilardan ekspertning ishchanligi, mahorati zarur. Buning uchun 
ko‘p mutaxassislarga savol berib u yoki bu sohada kim ekspert ekanligini so‘rash 
mumkin. Keyinchalik eng ko‘p ovoz olganni ekspert guruhiga kiritish lozim: