Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil 
topadi.
Ularni alohida ko‘rib chiqaylik: 
Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy, sifat jihatdan 
tahlil qilinadi va uning parametrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab 
chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi. 
Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar 
nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi, natija nimalarga olib keladi kabi savollar 
aniqlangan bo‘lishi kerak. 
Modellashtirilayotgan jarayenning iqtisodiy matematik modeli tenglamalari 
va tengsizlik tizimi shaklida ifodalanadi. 
Tuzilgan iqtisodiy matematik modelning miqdoriy yechimini aniqlaydigan 
usul tanlanadi. 
Masalani yechish uchun kerak bo‘ladigan barcha iqtisodiy ma’lumotlar 
tuplanadi. 
Olingan ma’lumotlar statistik taxlil qilinib, PEXMda tanlangan usul va 
dasturdan foydalanib, quyilgan masala yechiladi. 
Olingan natijalar iqtisodiy taxlil qilinadi va optimal variant tanlanadi. 
Ekonometrik modellarning axamiyati shundan
iboratki uning yordamida 
iqtisodiy jarayonlarni chuqur taxlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi 
o‘rganilmagan qonuniyatlarini xam ochishga imkon yaratadi. Ular yordamida 
iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin. 
Har bir menedjer o‘z faoliyati davomida turli statistik ma’lumotlarni tahlil qilib 
chiqish masalasi bilan to‘qnashadi. Masalan, ma’lumotning sotuv hajmiga ob-
havoning ta’siri; ishlab chiqarish unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar; korxona 
budjetiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar va h.k. Ko‘pincha menedjerlar oldida ana 

---

60 
shunga o‘xshagan muammolarni o‘rganib chiqish va ularni hal qilish vazifasi 
turadi. Bunday muammolar yechimi korrelyatsiya va regressiya tahlili sohasiga 
tegishli bo‘lib, ularni muvaffaqiyatli hal etish uchun albatta bu ikki usul bilan 
yaxshi tanishib chiqish kerak bo‘ladi 
Matematik model - ob’ekt yoki jarayonlarnining tenglama, tengsizlik, 
formula, jadval yoki grafik kurinishidagi ifodasidir.
Agar bitta omilning qiymatini o‘zgaruvchan deb qarab, qolganlarini shartli 
ravishda o‘zgarmas deb qarasak, bir omilli matematik model ko‘rishimiz mumkin 
Agar xamma faktorlarni o‘zgaruvchan deb qarasak. Kup omili matematik 
modelga ega bo‘lamiz. 
Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam tasodifiy bo‘lmasa bunday 
model regression model deyilib, bunday modelni qo‘rish jarayeni regression taxlil 
deyiladi. 
Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam taosdifiy bo‘lsa, bunday 
model korrelyatsion model deyiladi, bunday modelni qo‘rish jarayeni korrelyatsion 
taxlil deyiladi. 
Ekonometrik model deganda prognozlashtirish ob’ektining barcha mavjud 
omillarini o‘zaro