Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

4 kvadrant
Tarmoklararo balansning so‘nggi mahsulotlar ustuni va 
daromadlar satrining kesishgan joyida bo‘lib, bu yerda milliy daromadning so‘nggi 
taqsimlanishi va foydalanishi o‘z aksini topadi. Dastlab yaratilgan milliy 
daromadning qayta taqsimlanishi oqibatida aholining korxonalarning va davlatning 
so‘nggi daromadlari yuzaga keladi. 4-qism ma’lumotlari tarmoqlararo modellarda 
aholining daromad va chiqimlarini ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday 
qilib, TAB yagona iqtisodiy-matematik model tarkibida moddiy ishlab chiqarish 
tarmoqlari balansi, yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi hamda 
aholining daromad va xarajatlari balanslarini birlashtiradi. 
Tarmoklararo balans, turli tarmoklar urtasida narxlar, ishlab chikarish xajmi, 
kapital kuyilmalar va daromadlarning boglanishini urganishga yordam beribgina 
kolmay, mamlakat iktisodiyetining rivojlanishini, kelajagini prognozlash imkonini 
beradi. 
2.2.3.
 
Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari. 
Tarmoqlar orasidagi texnologik bog‘lanishlar bevosita (to‘g‘ri) moddiy 
xarajatlar koeffitsiyentlari (
a
ij
) bilan o‘lchanadi. 
a
x
x
ij
ij
j

(6) 
Bu koeffitsiyent 
j
-tarmoqning 1 dona birlik mahsulotini ishlab chiqarish 
uchun ishlab chiqarish vositasi sifatida 
i
-tarmoqning qancha birlik mahsuloti 
sarflanishini ko‘rsatadi. Bevosita moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari kvadrat 
matritsa hosil qiladi: 

---

41 
 
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
n
n
n
n
n
n
nn
ij


















11
12
13
1
21
22
23
2
31
32
33
3
1
2
3
...
...
...
...
...
... ... ...
...
 
(6) tenglikdan quyidagini hosil qilamiz: 
x
a X
ij
ij
j


.
(6’) 
Bu ifodani (2) tenglikda o‘rniga qo‘ysak: 
X
a X
Y
i
n
i
ij
j
i
j
n






,
,
1
1
(7) 
Bu ifoda qiymat va natural balanslardagi asosiy matematik bog‘lanish 
hisoblanadi. Bu tenglamalar tizimida 
a
ij
koeffitsiyentlar aniqlangan yoki ma’lum 
deb hisoblasak, 
X
1
va 
Y
1
noma’lumlar qatnashuvchi 


i
n

ya’ni 2
n
ta noma’lumli 
n
ta tenglamadan iborat tizim hosil bo‘ladi. Agar noma’lumlarning 
n
tasini 
qandaydir usullar bilan aniqlangan yoki tanlab olingan deb faraz qilsak, qolgan 
n
ta 
noma’lumni bir qiymatli holda aniqlash mumkin bo‘ladi. 
Bunday hisoblashlar bashoratlashni 3 xil variantda bajarish mumkin: 
1) 
modeldagi barcha tarmoqlarning yalpi mahsulotlari hajmi berilgan bo‘lib 
(
X
i
), pirovard mahsulotlarni (
Y
1
) hisoblab topiladi. 
2) 
barcha tarmoqlar bo‘yicha so‘nggi mahsulotlar (
Y
i
) darajasi berilgan 
bo‘lib, yalpi mahsulotlar hajmini aniqlash talab qilinadi. 
3) 
ayrim tarmoqlar bo‘yicha yalpi mahsulotlar boshqalari uchun so‘nggi 
mahsulotlar darajalari berilgan bo‘lib, qolgan noma’lumlarni tizimni yechish bilan 
aniqlash mumkin. 
Amaliyotda 3-holdagi masala ko‘proq o‘rinli bo‘ladi. 
(7) 
tenglamalar tizimini vektor va matritsa tushunchalaridan foydalanib 
quyidagicha yozib olamiz: 
X 
= 
a

X
+
Y
, 
bu yerda: 
X
- yalpi mahsulotlar vektori 
Y
- pirovard mahsulotlar vektori 
a
- bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi. 
(7 ) dan 
X
-
aX
=
Y
. Bu yerda 
X
=
EX
deb olamiz. 
E 
- birlik matritsa. U holda (
E
-
a
)
X
=
Y
yoki 
X
=(
E
-
a
)
-1
Y
 
(8) 
(
E
-
a
)
-1
= 
B
deb olsak
X
=
BY
yoki 

---

42 
X
X
X
X
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
b
Y
Y
Y
Y
n
n
n
n
n
n
n
nn
n
1
2
3
11
12
13
1
21
22
23
2
31
32
33
3
1
2
3
1
2
3
...
...
...
...
...
...
... ... ...
...
...


















































ko‘rinishda yozish mumkin. 
U holda har bir 
i
-tarmoq uchun quyidagi o‘rinli: 
X
b Y
i
ij
j
j
n




1
(9) 
Bu yerda 
b
ij
koeffitsiyentlar to‘liq moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari 
deyiladi. 
b
ij
tarkibiga 
a
ij
bilan birgalikda bilvosita xarajatlar ham qo‘shiladi. 
Tegishli 
a
ij
va 
b
ij
lar uchun quyidagi munosabatlar o‘rinlidir. 
1) 
a
ij 

0, 
b
ij 

0 
2)
 a
ij

b
ij