Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

1.5- Mavzu: Vaqtli qatorlar va ularning tahlili. Modellashtirish ekstrapolyatsiyasi
Reja:

1. 
   Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari.
   
2. 
   Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.
   
3. 
   Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari.
   

1. 
   Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari.
   

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishi dinamika deb, shu jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa vaqtli qatorlari deb yuritiladi.
Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar qatori vaqtli qator deb yuritiladi.
Vaqtli qatorlar ikki elementdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki davrlar, ikkinchisi - ularga tegishli ko‘rsatkichlar.
Vaqtli qatorlar uzoq muddatli tendensiya, ayrim davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsumiy o‘zgarishlarni o‘zida mujassamlashtirishi mumkin.
Vaqtli qatorlar quyidagilar bilan xarakterlanadi:

1. 
   uzoq muddatli harakat yo‘nalishi, ya’ni umumiy asriy tendensiya;
   
2. 
   qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar;
   
3. 
   ayrim yillarga tegishli tebranishlar;
   
4. 
   mavsumiy tebranishlar
   
5. 
   kon’yunkturaviy tebranishlar
   

Iqtisodiy tizimda yuz beradigan jarayonlar ma’lum bir ko’rsatkichlarining vaqtga bog’liq holda o’zgaruvchi qiymatlarini ketma-ket joylashuvidan xosil bo’lgan qator shaklida namoyon bo’ladi.
Ko’rsatkichlar qiymatini qatorda o’zgarib borishi o’rganilayotgan xodisaning dinamikasi haqidagi ma’lumotni beradi.
Biror bir ko’rsatkichni kuzatish natijasida olingan qiymatlarini o’sib borish yoki kamayib borish tartibida joylashuvidan hosil bo’lgan qatorlar dinamika qatorlari deyiladi. Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan iborat bo’ladi, ular xronologik momentlar (sanalar), davrlar (yillar, oylar va hakozo) ro’yhatidan va o’rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovi darajalardan tashkil topadi.
Davriy qatorlarning alohida ko’rsatkichlari qatorning darajalari deyiladi. Davriy qatorlar momentli, oraliq va hosilaviy qatorlarga bo’linadi.
Momentli qatorlar ko’rsatkichlarning aniq bir vaqt momentidagi qiymatlarini tavsiflaydi, bunday qatorlarga misol quyidagi jadvalda keltirilgan.