Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.

Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini mukammal o’rganish uchun kuzatuv ob’ektlari darajasidagi ma’lumotlar to’liq bo’lishi, davriy qator yetarlicha uzunlikka ega bo’lishi, kuzatuv natijalari tushib qolmagan bo’lishi kerak.
Davriy qatorlar darajalarida anamal (mavhum) qiymatlar uchrashi mumkin. Bunday qiymatlar ma’lumotlarni yig’ish, yozib olish yoki uzatishda yo’l quyiladigan xatolar natijasida paydo bo’lishi mumkin. Bunday xatolar texnik xatolar yoki birinchi turdagi xatolar bo’lib ularni bartaraf etish zarur. Lekin anamal qiymatlar ham haqiqiy jarayonni ifodalashi mumkin, masalan, bozorda dollar kursining tebranishi yoki qimmatli qog’ozlar kursining tushib ketishi va boshqalar. Bunday anamal qiymatlar ikkinchi turdagi xatoliklar bo’lib, bartaraf etilmasdan, balki ulardan haqiqiy holatni baholashda faydalaniladi. Davriy qatorlarda anamal darajalarni aniqlash uchun maxsus usullardan foydalaniladi(masalan Irvin usuli)¹.
Vaqtli qatorlar tahlilida hisoblanadigan ko‘rsatkichlar:

1. 
   Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yo‘li bilan aniqlanadi.
   

0
_{i / i 1}  Y_i  Y_{i 1} ,..., _{i / i}  Y_i  Y₀

2. 
   O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (K_o‘.k.) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan
   

¹ М.С. Красс, Б.П. Чупринов. Математика для экономистов. Питер. Москва, 2005. 405-407 бетлар.
qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko‘rsatadi.

^Ki / i 1 ^{ Y}i ^/Yi 1 ^;
T_{i / i 1}  Y_i 100 /Y_{i 1} ;
^Ki / i
 Y_i /Y₀ ; T_{i / i}  Y_i 100 /Y₀

3. 
   
   0
   
   0
   Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati (Δ) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bo‘linadi.
   




_(Y_i  Y₀ ) 100

Y
i / i₀
0

4.