Ijtimoiy-gumanitar

1. BURDLI 2. BURDSIZ
Ishonch-e’tiborga loyiq, ishonch Ishonch-e’tiborga noloyiq,
va e’tiborini yo’qotmagan ishonch va e’tiborini yo’qotgan

Masalan:.Mana shu yomon bo’ldi, chunki Po’latovning unga bunday munosabatda bo’lishi Baratning burdsiz gaplarini burdli qilar edi. (A.Qahhor “Anor”)
2.Bo’lsa, shu Gridnevning suratini darrov olardim. Lekin ishchan, burdli boshliq deb emas, maqtanchoq, va’daboz sifatida.
3.“Eng muhimi – Sardorovning o’zimga munosabatini oxirigacha aniqlab, raisning Sardorovning nog’orasiga o’ynagan beburd odamligini yaxshiroq bilib oldim”, - dedi Kamol. (H.Nazir, "Ko’kterak")
4.Orqa qoqib, kuf-suflab, beburd so’zlarni so’zlab, Nodon bechoralarni ipsiz bog’lar ekanlar. (“O’zbek shoiralari”)

1. 
   DALI-G‘ULI 2. PISMIQ
   
2. 
   

Fikrini, niyatini boshqalardan Fikrini, niyatini boshqalardan yashirmaydigan, oshkora ish ish yashiradigan, zimdan ish qiladigan qiladigan
Dali-g'uli odam Pismiq odam
O’rtog’im … juda serzavq dali-g'uli sho’x bola.
Chandir, tog’ay go’sht bo’lmas, pismiq odam do’st bo’lmas. (Maqol)
1.ISHSH 2. XIXX

Eshakni to’xtashga undovchi Eshakni yurishga undovchi xitob xitob

Dangasa salqinga qochgay, ish desang. To’xtamoq odam eshakka, ishsh desang.(Habibiy.)

U ( Hasan ovchi) eshakni xix deb tezlatdi.( Sh.Toshmatov, "Erk qushi")

4.SINTAKTIK ANTONIMIYA
Ko‘p yillar davomida leksemalarning sinonimiya, omonimiya va antonimiya kabi semantik tuzilishi hamda polisemiya leksik-semantik jihatning ob’ekti hisoblanib kelgan. Ammo keyingi yillarda bu hodisalar ko‘p qirrali bo‘lib, tilning turli darajalarida namoyon bo‘lishi aniqlandi. Bu esa til hodisalarini antropotsentrik paradigma nuqtai nazaridan o‘rganishga yangicha yondashish bilan bog‘liq bo‘lib, yuqoridagi hodisalarni insoniy negiz bilan birga ko‘rib chiqish mumkin, ya’ni inson ongida tasvirning o‘zgarishi bilan bog‘liq. dunyo til, lingvistik bilim va nutqning muqobilligi sifatida. O‘zbek tilshunosligida antonimlarning aniqlanishi yetarli darajada o‘rganilgan bo‘lsa-da, Z.Mirzaahmedova, M.Mirtojiyev , R.Shukurov ilmiy ishlarida antonimiya va omonimiya masalalari ko‘rib chiqilganligini ta’kidlash lozim. leksik-semantik jihati nuqtai nazaridan, M.Jurabaeva va Y.Tojiev ularning morfologik xususiyatlarini oʻrganadilar. Shundan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, bu hodisalar o‘rganilgan ko‘pchilik hollarda har bir hodisani alohida leksik-semantik yoki formal-strukturaviy o‘rganishga asosiy e’tibor beriladi. Biz e’tibor qaratmoqchi bo‘lgan tadqiqotlarimizdan farqli ravishda, sintaktik antonimiya, omonimiya va polisemiya hodisasini o‘rganish tilning eng yuqori pog‘onasida amalga oshiriladi. Asosiy qism Antonimiya nafaqat tilning leksik darajasida ko'rib chiqiladi, balki tilning morfemik, morfologik va sintaktik darajalarida ko'rib chiqiladigan universal semantik kategoriya hisoblanadi. Tilning har bir darajasida antonim o'ziga xos til xususiyatlariga ega. Misol uchun, antonim sintaksisining asosiy vazifasi sub'ektning (adresatning) qarama-qarshi tomonlari haqidagi ma'lumotlarni ajratib ko'rsatishdir. Sintaktik antonimlarni ingliz tili materiallari bo‘yicha o‘rgangan N.B.Boeva ​​sintaktik antonimlarning qarama-qarshiligini ta’kidlaydi. informativlikning yuqori darajasiga kiradi, sintaktik antonimlarda birlamchi ma'lumotni inkor etish orqali yangi ma'lumotlar uzatiladi. O`xshash pragmatik maqsad turli nutqiy vaziyatlarda emotsional munosabatlarning sintaktik antonimlari (hayratlanish, ishonch, jo`shqinlik, kinoya kabilar) orqali sub`ektlarning paydo bo`lishida kuzatiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni ta’kidlash mumkinki, sintaktik antonimiya muammosi nafaqat sintaktik semantikaning, balki pragmatikaning ham ob’ekti hisoblanadi. Tilshunoslikda antonimlar kabi sintaktik qarama-qarshiliklar muammosi nisbatan kam oʻrganilgan. Bu masalada rus olimlari T.B.ning ishlariga e'tibor qaratish lozim. Fastovskaya, N.V.Galatov, N.B. Boyeva, romano-german tillari misollaridan foydalangan holda tadqiqotlar olib borgan. Bu asarlarda antonim hodisasining lisoniy mohiyati tavsiflanadi, shuningdek, sintaktik antonimiya iboralar, sodda va murakkab gaplar, turdosh matnlar va uni ochib beruvchi til birliklarida tahlil qilinadi. O‘zbek tilshunosligida sintaktik antonimlar muammosi ham semantik, ham pragmatik jihatdan alohida o‘rganishni taqozo etadi. Ushbu maqolada o‘zbek tilidagi sintaktik antonimlarni aniqlash mezonlari, gaplarda sintaktik antonimlarning yasalishi va ularning tasnifi bilan bog‘liq masalalar muhokama qilinadi.. Boshqa tillarda bo‘lgani kabi o‘zbek tilida ham sintaktik antonimiya tuzilishi jihatidan bir paradigmaga ishora qilsa, semantikada ham qarama-qarshi qo‘shma gaplar – so‘z birikmalarida, sodda va murakkab gaplarda, ularning qismlari orasida shakllanadi O‘zbek tilidagi kuzatishlar asosida sintaktik antonimiyani belgilovchi quyidagi lisoniy mezonlarni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin:
1. Sintaktik antonimiya sintaktik birliklar orqali ifodalangan oppozitsion antonimik ma’noni talab qiladi.
2. Sintaktik antonimiya o‘z tarkibida qarama-qarshilik birliklarining qiymatiga ko‘ra yagona paradigmada birlashishni talab qiladi.
3. Sintaktik antonimiya juftlashgan sintaktik birliklarning semantik munosabatlarini taqozo etadi.
4. Sintaktik antonimiya hodisaning shartli ravishda o‘zaro bog‘langan qarama-qarshi elementlari munosabatini taqozo etadi.
Ana shu mezonlardan kelib chiqib, sintaktik antonimiya semantik qarama-qarshilikka asoslanib, bir paradigmaga birlashgan juftlashgan birliklar orasida tizimli ravishda shakllanadi, degan xulosaga kelish mumkin. Sintaktik antonimlarning yasalishi leksik, morfologik birliklar yordamida, shuningdek, qarama-qarshi munosabatlar hosil qiluvchi ayrim sintaktik konstruksiyalar yordamida namoyon boladi. O‘zbek tilida leksik antonimlar sintaktik antoniya hosil qilishda muhim ahamiyatga ega. Lug‘aviy antonimlarning sintaktik birliklarida qo‘llanganda ikkinchisi qarama-qarshilik munosabatlarini yuzaga keltiradi va sintaktik antonimiya hosil qiladi. Bunda tilning leksik va sintaktik darajasidagi antonimlarni farqlash zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tilida sintaktik antonimiya qarama-qarshi semantik munosabatlarni aks ettiruvchi turli sintaktik konstruksiyalar yordamida yaratiladi. Masalan: – Nechchi kopidi, opoy? – chiyillab so‘radi yana birovi. – Bir kop ... edi ... etimchalar nasibasidan qayirib opkelgandim. – Qanchaydi, deyopman? – chiyilladi boyagi kishi. – Anchayde ... man sanamagan ... bir dasta edi!.. (Qo‘chqorov R. “Men bilan munozara qilsanggiz”). Bu mikromatnda sintaktik antonimiya bir kop ... idi – anchayde (bir dasta edi) gaplari yordamida tuzilgan.
O‘zbek tilida sintaktik antonimlarni tarkibiy tarkibi va semantik tuzilishi jihatidan tilda tayyor yoki nutq jarayonida shakllanganligiga qarab tasniflash mumkin. Tildagi tayyor mavjudlik belgisi yoki nutq jarayonida shakllanishga ko‘ra sintaktik antonimlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Tilda tamg‘a birlik vazifasida qo‘llaniladigan sintaktik antonimlar. Masalan: Yaxshi boring! – Yaxshi qoling! Hayrli tong! – Hayrli kech!
2. Nutq jarayonida shakllanadigan sintaktik antonimlar. Masalan: Bola harxasha qildim. – Bola tinchidi. O‘zbek tilida sintaktik antonimlarni ham semantik asosga ko‘ra tasniflash mumkin. Gap tuzilishining ham grammatik, ham semantik markazi hisoblangan predikat semantikasi asosida sintaktik antonimlarning semantik turlari ajratiladi. “O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi” (“O‘zbek tilining semantik sintaksisi”) kitobi mualliflari ham predikatlarni tasniflash asosida gaplarning semantik-grammatik modellari va umumlashgan ma’nolarini belgilashni tavsiya qiladilar . Ammo ba'zi hollarda antonimik gaplarning semantik turini aniqlashda faqat bosh predikat etarli bo'lmaydi; bu hollarda argumentlarning asosiy predikatga nisbati muhim ahamiyatga ega. Masalan, jumlalarda “Boshliq qattiqqo‘l odam. – Boshliq bo‘sh odam” antonimik munosabatlari qattiqqo‘l odam – bo‘sh odam predikativ shakllari yordamida yasaladi. O‘zbek tilida sintaktik antonimlarni semantika nuqtai nazaridan quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
1. Sintaktik antonimlarni xarakterlash. Bunday sintaktik antonimlar predmetlarning qarama-qarshilik belgilari bilan ajralib turadi. Bu turdagi sintaktik antonimlarda quyidagi ichki semantik shakllar ajratiladi:
a) odam va hayvonlarning qarama-qarshilik xususiyatini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Yangi xodim kamgap. – Yangi xodim sergap; It yuvosh. – It qopag'on;
b) odam va hayvonlar bilan bog`langan qarama-qarshi holatlar: tabiiy holat, jismoniy holat, psixologik holat, ijtimoiy, iqtisodiy kabilarni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: U qoshshoq odam. – U boy odam; Qo'y semiz. – Qo‘y oriq;
s) narsaning ichki xususiyati va tashqi holatini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Bu qo‘rg‘oshin. – Bu qoʻgʻirchoq yigʻladigan;
d) narsaning shakl, hajm, rang, ta’m, hid kabi qarama-qarshiliklarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Yo‘l uzun. – Yo‘l qisqa.
2. Tasniflovchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar predmetlarni qarama-qarshi guruhlarga, sinflarga, turlarga ajratishni aks ettiradi. Bu tipdagi sintaktik antonimlar ichida quyidagi semantik tiplarni ajratish mumkin:
a) odamlarning qarama-qarshi ijtimoiy guruhlarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar;
b) hayvonlarning qarama-qarshi turlari va sinflarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar; Masalan, “Ilonbaliq – umurtqali jonivor, chuvalchang – umurtqasiz” jumlasi antonimik xususiyatga ega bo‘lib, hayvonlarning qarama-qarshi sinflari haqidagi ma’lumotlarni
v) narsalarning qarama-qarshi turlari, turlari, navlarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar.
3. Miqdoriy sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar predmetlarning qarama-qarshi miqdoriy ma’nolari haqida ma’lumot beradi. Masalan: Ishlarim ko'p. – Ishlarim kam. Bu tipdagi sintaktik antonimlarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin:
a) noaniq qarama-qarshi miqdorni ifodalovchi sintaktik antonimlar;
b) ma'lum bir qarama-qarshi miqdorni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar.
4. Vaqtni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar predmetlarning qarama-qarshi zamon ma’nolari haqida ma’lumot beradi. Masalan: Qishning birinchi kuni. – Qishning quvonchi kuni.
5. Joyni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar predmetlar o'rnining qarama-qarshi qiymatlari haqida ma'lumot beradi. Masalan: Mehmonlar ichkarida. – Mezbonlar tashqarida.
6. O‘lchovni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar predmetlarning vazni, masofasi va hajmining qarama-qarshi qiymatlari haqida ma'lumot beradi. Masalan: Paxta dalasi bu yerdan olis.– Paxta dalasi bu yerga yaqin
7. Munosabatlarni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlarda buning aksini, ya’ni so‘zlovchiga ijobiy yoki salbiy munosabat va emotsional ekspressiv bahoni ko‘rish mumkin. Shunga ko'ra, bu tipdagi sintaktik antonimlarni quyidagi turlarga bo'lish mumkin:
a) qarama-qarshi emotsional munosabatlarni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Tasanno sizdek yigitga! – Hayf sizdek yigitga!;
b) qarama-qarshi baholovchi munosabatlarni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Bu ishing yaxshi edi. – Bu ishing yomon edi;
8. Bor va yo‘qlikni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar borlik yoki yo‘qlikni aks ettiradi. Masalan: Dardi yo'q. – Dardi bor.
Shu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, gaplarning inkor va yo‘qlik ma’nolarini ifodalash usullari o‘xshash, lekin ular ikki xil gapdir. Sintaktik antonimlarga ta’rif berishda gapning bu ikki turini farqlash zarur. Masalan, Ha! — Yo'q! tasdiq yoki inkorni ifodalaganda ular sintaktik antonimlarni hosil qilmaydi, balki borlik va yo‘qlikni ifodalaganda antonimik munosabatlarga kirishadi. Taqqoslash uchun ko'rsatamiz:
1. – Mashg'ulotga bordingmi? – Ha. – Mashg'ulotga bordingmi? – Yo‘q. Keltirilgan misoldagi Ha – Yo‘q iboralari tasdiq va inkor ma’nosi bo‘lib, o‘zaro antonimik munosabatga kirmaydi.
2. – Hunaring bormi? – Ha – Qanday qilib bormi? – Yo‘q. Bu misoldagi Ha – Yo‘q iboralari borlik va yo‘qlik antonimlarini aks ettiruvchi gaplardir.
9. Qarama-qarshi harakatni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bunday sintaktik antonimlar amalga oshirish yoki bajarmaslik asosidagi umumiy qarama-qarshi harakatlarni ko'rsatadigan iboralarni aks ettiradi. Bu tipdagi sintaktik antonimlarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin:
a) noaniq qarama-qarshi miqdorni ifodalovchi sintaktik antonimlar: Samolyot pastladi. – Samolyot yuqoriladi.
b) ish-harakatning boshi va oxirini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: O‘qish boshlandi. – O‘qish tugadi;
s) predmetning qarama-qarshi harakat yo‘nalishlarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Bola kiyimini kiydi. – Bola kiyimini yechdi;
d) qarama-qarshi tabiat hodisasi, oʻzgarishlarini aks ettiruvchi sintaktik antonimlar: Yomgʻir yogʻdi. – Yomg‘ir tugadi; Yo'l toraydi. – Yo‘l kengaydi. va boshqalar.
10. Qarama-qarshi harakatlar va ular asosida yuzaga keladigan turli vaziyatlarni aks ettiruvchi sintaktik antonimlar. Bu tipdagi sintaktik antonimlarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin:
a) qarama-qarshi harakat asosidagi ruhiy holatni aks ettiruvchi antonimik gaplar: U g`azablandi. – u xursand bo'ldi;
b) qarama-qarshi harakatga asoslangan jismoniy holatni aks ettiruvchi antonimik gaplar: U kasal bo`ldi. – U sog‘adi;
s) qarama-qarshi harakatga asoslangan biologik holatni aks ettiruvchi antonimik gaplar: U yashdi. – u keksaydi;


XULOSA
Biz tomondan olib borilgan izlanishlarga asoslanib, shuni xulasa qilamizki antonim so'zlar vositasida insoniyat uchun muhim hodisa va holatlardagi qarama-qarshiliklar, kishilarning ichki dunyosidagi ziddiyatlarning nomlanishi tilning aksiologik tomoni bilan uzviy bog'liq. Maqollarda qadriyat va baho, ko'pincha, antonim so'zlar bilan ifodalangan.
Umuman olganda, sinonimiyadan farqli o'laroq, antonimiya yakka munosabatni talab qiladi.
Antonimlar, avvalo, leksemalarning leksik ma'nosini izohlashda ma'lum ahamiyatga ega. Ikkinchidan, antonimlardan antiteza hosil etishda foydalaniladi
Masalan, "xursand" ning antonimi "qayg'uli". Buning o'rniga, sinonim sifatida ularni "baxtli", "baxtli", "baxtli" va boshqalarni nomlash mumkin. Biroq, antonim o'zgaruvchan, chunki u asosan kontekstga bog'liq. Biroq, ba'zi bir antonimik juftliklar ko'pincha kontekstual asosga murojaat qilmasdan ma'lum.
Masalan, qora va oq ranglar o'zaro mos ravishda "yaxshi" yoki "yomon" degan ma'noni anglatadi. Bu "oq sehr" va "qora sehr" kabi iboralarga tegishli. Antonimiya munosabatlari lingvistik intizom tomonidan o'rganilgan eng qiziqarli jihatlarga tegishli.
Uning tahlillari odamlarning toifalarda o'ylashi va gapirishi haqida yana bir dalildir. Shuning uchun, ular har bir so'zni ushbu so'zlarning bir yoki bir nechta xususiyatlariga murojaat qilish orqali guruhlarga ajratadilar. Shu ma'noda, antonimiya shunchaki toifalashning o'ziga xos shaklidir.
Bu boshqa so'zlardan sezilarli (kamdan-kam mantiqiy) farqlanishiga asoslanadi. Binobarin, antonim o'z-o'zidan paydo bo'lishi mumkin emas; Sizga murojaat qilish uchun har doim boshqa so'z kerak.
Rasmiy nuqtai nazarni hisobga olgan holda, antonimiya munosabatlari leksik antonimlar (qarama-qarshi ma'noga ega turli xil so'zlarning juftliklari) va grammatik antonimlar (prefiks qo'shilishi natijasida hosil bo'lgan qarama-qarshiliklar) ga bo'linadi.
Shunday qilib, yaxshi- yomon, qiziqarli -zerikarli va tez -sekin juftliklar leksik antonimlardir. Boshqa tomondan, halol-vijdonsiz va nosimmetrik-assimetrik grammatik antonimlardir.