Ижтимоий-тарихий, илмий ва оммабоп журнал турон тарихи №1(89)

СЎЗ БОШИ
15
 
“Амир Темур” номи орамизда етарли 
даражада машҳурки, ушбу Соҳибқирон то-
монидан асар ёзилиши эътиборимизни тор-
тиши ва қизиқишимизни уйғотиши табиий. 
Ҳақиқатан ҳам, шу вақтга қадар биз исти-
лоларига худди қандайдир бир қароқчи-
нинг талончиликлари сифатида қараб кел-
ган “Мўғул-Татар”лар Амири (Prince Tarta-
re)
16
ворислари учун битилган “Тузуклар”, 
14
Louis-Mathieu Langlès
. Instituts politiques et 
militaires de Tamerlan, proprement appelé Timour, 
écrits par lui-même en mogol et traduits en français sur 
la version persane d'Abou-Taleb-al-Hosseïni, avec la 
Vie de ce conquérant, d'après les meilleurs auteurs 
orientaux. Paris, 1787. (Sur la couverture) 
15
Louis-Mathieu Langlès
. Instituts politiques et 
militaires de Tamerlan, proprement appelé Timour, 
écrits par lui-même en mogol et traduits en français sur 
la version persane d'Abou-Taleb-al-Hosseïni, avec la 
Vie de ce conquérant, d'après les meilleurs auteurs 
orientaux. Paris, 1787. P.1-13 
16
Tartare
– relatifaux populations d'Asie centrale 
(Turcs et Mongols). Таржимаси: Марказий Осиё 
халқлари (туркийлар ва мўғуллар)га нисбатан 
яъни заковату донишмандликка тўла Сиё-
сий ва Тактик қўлланма айнан ўша зотнинг 
ўзи томонидан тузилганини ҳатто тасаввур 
қилишдан ҳам йироқ эдик. 
Деярли ҳал этилмайдиган икки тўсиқ – 
бидъат ва тарихни билмаслигимиз ҳозирга 
қадар Амир Темурни танишимиз, тан оли-
шимиз ва қадрлашимизга йўл қўймай кел-
ган. 
Фалсафа нечоғлик тараққий топаётга-
нига қарамай, тан олишга журъатимиз 
етишмасада, бироқ бидъат устимиздан ҳа-
ли-ҳануз ҳукмрон бўлиб қолаётганини 
очиқ айтишга тўғри келади. Айниқса, ваҳ-
ший халқлар (варварлар)
17
орасида шундай 
бир доҳий зот мавжуд эканини ўзингизга 
тасаввур қилиб кўринг-а! Шуни тан оли-
шимиз керакки, “Мўғул-Татар” (Tartare) 
сўзи ушбу Қаҳрамон шон-шуҳратига соя 
солиб келган ва анча зарар етказган. 
Аслида, ёлғон гувоҳликларга таяниб 
бичиб-тўқилган уйдирмалар асосида бу 
зотни муҳокама қилиш матлуб иш эмас 
эди. Зотан, агар Александр Македонский 
ўзининг жасоратли юришларини таъриф-
лаш учун Гомердек тарихчиси йўқлигидан 
нолиган бўлса, Амир Темур ихтиёрида эса 
на Арриан
18
, на Квинт-Курций
19
тарихчи-
котиблик хизматида бўлмаган. 
ишлатиладиган сўз. 
Батафсил қаранг
: Le Petit 
Robert de la langue française. 
17
 Варвар
– қадимги юнонларда ва римликларда 
маданиятдан орқада қолган чет элликларга берил-
ган ном; ваҳший, бадавий, маданият душмани; ма-
даниятсиз одам, жоҳил, нодон, варвар. 
18
Арриан Флавий
(лот. Lucius Flavius Arrianus, 
тахм. 95–175 йиллар ўртаси) – Рим тарихчиси ва 
ёзувчиси. Кичик Осиёдаги Никомедия шаҳрида 
туғилган. Юнон файласуфи Эпиктет қўлида ўқиган. 
Римда яшаб, ҳарбий таълим олган. Унинг бизгача 
етиб келган энг қимматли асари Александр (Искан-
дар Мақдуний)га бағишланган етти китобдан ибо-
рат «Искандар юриши»дир. Унинг «Парфия тари-
хи», «Аланлар тарихи», «Вифиния тарихи» ва 
«Александрдан кейинги ишлар» номли асарларидан 
парчалар етиб келган. У Ўрта Осиё тўғрисида ҳам 
қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. 
Батафсил 
қаранг:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси.
1-жилд. – Тошкент, 2000 – Б.423. 
19
 Квинт Курций Руф
(лот. Quintus Curtius Rufus, 
мил. 1–2-а.) – қадимги Рим тарихчиси ва нотиқлик 
санъатини ўргатувчи муаллим. Квинтнинг қачон 
туғилгани ва вафот этган санаси номаълум. Асар-
ларининг тилига қараб, тарихчилар Квинтни Клав-
дий ёки Август ҳукмронлиги даврида яшаган деб 

---

6 
Дарҳақиқат, ҳар дам шуни яққол кўри-
шимиз мумкинки, Амир Темур ҳаётини 
ёритган тарихчилар қалами тарихни гоҳ 
тор манфаатлар йўлида мақтаб, гоҳ шахсий 
хусумат – нафрат туфайли бузиб ёзган. Ай-
рим бахил муаллифлар ўзларининг разило-
на солномаларида Соҳибқиронни қанчалик 
нохолис талқин қилмасин, барибир, унинг 
номи не-не халқлар тарихи саҳифаларида 
ўчмас ҳарфлар билан битилган ва мангу 
қолажакдир. 
Ҳали ҳам авлодлари эгалик қилиб ке-
лаётган Амир Темурнинг буюк салтанати 
ўшанда унинг даҳолигини исботлашга 
етарли эмас эди, шунинг учун у мана шу 
асарини тузган ва унда ўзининг ким эка-
нини барала намоён этган. 
Бу Амир Темур ҳаётининг у ўз қўли 
билан чизган ҳаққоний тасвиридир. Яъни, 
унинг таъбири билан айтганда, фарзандла-
рига давлат бошқарувида сиёсий кўмак 
бўлиши учун қолдирган Васиятномаси, де-
макдир. 
Ушбу ҳукмдор қаригани сари, Ҳоки-
мият дабдабаси ва асъасаси ҳамда Сарой 
маишатлари домига ўралашиб қолмаган, 
шу боис ўз тахти ворисига оғзаки сабоқ 
бериш билан кифояланмасдан, унга бутун 
бошли Салтанатини топшириш билан бир-
га, бунданда қимматли совға – шу Салта- 
натни асраб-авайлаш санъатини ҳам туҳфа 
этган. Шиддат-шижоатга тўла Амир Темур 
ҳаётининг сўнгги йилларида бутун умри 
давомида юз берган турли воқеа ва жара-
ёнлар борасида чуқур мулоҳаза юритиш 
мақсадида ўтмишга назар солган. Бунда, 
ҳеч шубҳасиз, зурриёдларини тарбиялаш 
учун давлат бошқаруви қоидалари ва ўзига 
умр бўйи нафи теккан сиёсий қарашлари 
ҳақида ёзиш истаги уни янада илҳомлан- 
тирган. 
Шу аснода, йилномаларни ҳисобга ол-
маган ҳолда, асосий юришлари ва улар-
нинг ечимини кўрсатишни унутмасдан, ўз 
тарихини яратган. Жумладан, у башорат-
тахмин қиладилар. Квинт македониялик Александр 
ва унинг ҳарбий юришларига бағишланган, ҳарбий 
техника тарихи нуқтаи назаридан тарихий аҳамият-
га эга 10 та китобдан иборат «Буюк Александрнинг 
тарихи» номли йирик асар муаллифидир. 
Батафсил 
қаранг:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси.
5-жилд. – Тошкент, 2003 – Б.149. 
чилар тўғрисида ҳам маълумотлар берган-
ки, асарнинг форсий таржимасида қолди-
риб кетилган ушбу тафсилотлар инглиз ти-
лидаги таржимада мавжуд. Айни чоғда, ас-
римиз донишмандлари мазкур ирим-си-
римлар Шарқ халқларининг урф-одатлари 
билан боғлиқ эканига қарамай, Қаҳрамони-
миз ютуқларига маълум маънода таъсир 
этишини таъкидлашган. 
“Темур тузуклари”ни нашрга тайёр-
лашда бизга ёрдам берган олимларга бил-
диражак эҳтиромим ва минатдорчилигим 
ушбу қисқартиришларга йўл қўйганлари 
учун уларни айблашимга умуман тўсқин-
лик қилмайди. Бинобарин, биз бу каби ха-
толар ўзидан кейин айрим хавф-хатарлар-
ни келтириб чиқариши мумкин бўлган жа-
ҳолат замонида эмас, балки мутлақо бошқа 
даврда яшаяпмиз.
Эндиликда бу каби ирим-сиримлар 
уларни қабул қилган халқ ғояларини та-
ништиришда барчамизга бирдек хизмат 
қилади. Мазкур ирим-сиримлар файласуф 
учун инсонлар тафаккури ва урф-одатлари 
ҳақидаги ишончли маълумот ҳисобланади. 
Шунинг учун мен жаноб