Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

Таянч тушунчалар
Позитивизм, неопозитивизм, ижтимоий 
статистика, социология,
социологик оқимлар, ижтимоий система, ижтимоий эволюция, ижтимоий
конфликтлар, тарихнинг маъноси.
Назорат учун саволлар

---

28
1. Фалсафа ва ижтимоий фалсафанинг ўзаро алоқадорлигини қандай
тушунасиз.
2. Ижтимоий-фалсафий билимлар қайси даврдан шакллана бошлаган?
3. Ижтимоий фалсафанинг тарихий босқичлари.
4. Ижтимоий фалсафанинг алоҳида фан сифатида шаклланиши.
5. XX асрдаги ижтимоий-фалсафий қарашлар.
6. Президент И.А.Каримов асарларида ижтимоий-фалсафий муаммолар.

---

29
3-МАВЗУ. ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФАНИНГ АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА
КАТЕГОРИЯЛАРИ
1. Ижтимоий фалсафа фанининг тушунча ва категориялари.
2. Ижтимоий фалсафа категорияларининг асосий функциялари.
3. Ижтимоий фалсафанинг асосий тушунча ва категорияларининг
ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни билишдаги ўрни.
Ижтимоий фалсафа фанининг яхлит тизимини ўрганиш долзарб илмий
вазифалардан бири ҳисобланади. Бу йўналишда муайян илмий изланишлар
олиб борилаётган бўлсада, лекин уларни талаб даражасида деб бўлмайди.
Ижтимоий ҳаётда турли воқеа-ҳодисалар, жараёнлар муайян қонунлар асосида
содир бўлади ва ижтимоий-фалсафий категорияларда ўз ифодасини топади.
Ижтимоий фалсафа фанининг асосий тушунча ва категориялари ижтимоий
ҳодиса ҳамда жараёнларни билишда муҳим методологик вазифани бажаради.
Мазкур фанга хос тушунча ва категориялар тизими шаклланишининг
ўзига хос тарихий асослари мавжуд. Масалан, Марказий Осиё ижтимоий-
фалсафий таълимоти тарихида зардуштийлик таълимоти алоҳида ўрин
эгаллайди. Бу таълимотнинг ғоялари, асосий ижтимоий-фалсафий тушунча
ҳамда категориялари зардуштийликнинг муқаддас китоби «Авесто»да ўз
ифодасини топган. Ушбу асардаги ижтимоий-фалсафий категориялар
тизимининг асоси икки бошланғич тушунча - Ахура Мазда ва Ахримандир. Бу
зардушт фалсафасининг устувор тушунчалари бўлиб, ижтимоий ҳаётда
қуйидаги категорияларнинг диалектикаси сифатида намоён бўлади. Булар
яхшилик ва ёмонлик, ҳақиқат ва ёлғондир. Гарчанд уларнинг барчаси бир
томондан, яратувчанлик, эзгулик, яхшиликка асосланган, иккинчи томондан,
ижтимоий борлиқ учун зарарли, бузғунчи ғоялар бўлса, улар ягона оламнинг
тенг ҳуқуқли маҳсулидир. Зиё ва риё ўртасидаги кураш ижтимоий ҳаётда
ҳақиқат ва эзгулик, яхшиликнинг, қабоҳат, ёмонлик, ёлғончилик ва лоқайдлик,
бебурдлик билан кураши сифатида намоён бўлади. Зардуштийлик диний-

---

30
фалсафий таълимотида юқорида қайд этилган асосий категория ва
тамойиллардан ташқари турлича сиғиниш, эътиқод, сеҳрли формулалар, сув ва
оловга мурожаат, ёвуз руҳлардан муҳофазаланиш восита ҳамда усуллари ҳам
акс этади. «Авесто»даги асосий ғоялардан бири эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал
ҳақидаги таълимот умумфалсафий характерга эга бўлиб бу учлик моҳият -
эътиборига кўра, ижтимоий ҳолат, ҳаракат ва эҳтироснинг турли ижтимоий
ҳодисаларда намоён бўлишидир. Универсал субстанция бўлган оташ ҳақидаги
фалсафий ғоянинг замирида эса оловнинг кишиларга яхшилик, нур ва
фаровонлик олиб келувчи буюк куч эканлиги тўғрисидаги фикр ётади. Унга
интилиб яшамоқ инсон «мен»ини, социум такомилининг олий шаклига етказиш
имконини беради
«Категория» тушунчаси фалсафа фанининг таркибий қисми сифатида илк
бор Аристотель томонидан қўлланилади. У «Категориялар ҳақида» номли
рисоласида қуйидаги категорияларни қайд этади: субстанция, миқдор, макон,
вақт, сифат, муносабат, жойлашув ва бошқалар.
Аристотелнинг 
фикрича, ижтимоий-фалсафий 
категорияларнинг
такомили ижтимоий тараққиётнинг реал воқеликда намоён бўлишидир. У
«Иккинчи аналитика» асарида моҳиятдан ташқари барча категориялар
“субстанциянинг шарпасигина, холос” эканлигини таъкидлайди.
Форобийнинг фалсафий қарашларида ижтимоий ҳаёт ҳақидаги фаннинг
предмети ва вазифалари, ижтимоий гуруҳларнинг келиб чиқиши, таркиби ва
турлари, шунингдек, жамият шакллари, шаҳар-давлат, (Ал-мадина) давлат
бошқарувининг хусусиятлари масалалари атрофлича таҳлил этилади. Бундан
ташқари, “фозил шаҳар” тушунчаси социал модель сифатида бошқа қатор
ижтимоий-фалсафий тушунчалар билан боғлиқ тарзда қаралади. Масалан:
Донишманд - бошқарувчи, эзгулик, яхшиликка етакловчи ғоя ва бошқалар
асосида раҳбарлик қилувчидир. Форобий таълимотига кўра, бундай киши
жамиятнинг 
яхлитлигини, унинг 
барқарор 
идеал 
жамият 
томон
ривожланишини таъминлайди. Форобий ижтимоий-фалсафий тушунчалар
тизимини яратди. Мазкур тизимда идеал жамият ва умумий фаровонлик

---

31
масаласи асосий ўрин эгаллайди. Ақл ва юксак ахлоқий нормалар фаровон
ижтимоий ҳаёт ва маънавий маданият такомилининг асоси бўлиб хизмат
қилади.
Марказий Осиё ижтимоий-фалсафий таълимотида ижтимоий тараққиётда
“гармония” тушунчасига ҳам кенг ўрин берилади. Таъкидлаш лозимки,
ижтимоий фалсафа категорияларининг тизими етарли даражада ўрганилмаган.
Ваҳоланки, мазкур тизимсиз жамият ҳақидаги ижтимоий-назарий ғояларни
билиш ва улардан ижтимоий амалиётда фойдаланиш самарасиз машғулотдан
иборат бўлиши мумкин.
Тарихий тараққиётнинг ҳар бир босқичи ижтимоий фалсафанинг
категориал аппаратини ривожлантирмоқда, бойитиб бормоқда. Категориялар
тизимининг ривожланиши ва такомили икки йўналишда амалга ошади.
Биринчидан, улар ижтимоий амалиёт эҳтиёжларидан келиб чиқиб шаклланади
ва ривожланади. Бу жараённи категорияларнинг интенсив шаклланиш ва
ривожланиш жараёни дейиш мумкин. Иккинчидан, мавжуд тушунча ва
категориялар жамият тараққиёти жараёнида мазмун-моҳияти бойиб, таъсир
доираси янада кенгайиб боради, яъни экстенсив ривожланиш характерига эга
бўлади.
Бундан ташқари, ижтимоий фалсафанинг категориал тизимининг намоён
бўлишини маънавий йўналишда кўриш ҳам мумкин. Жамиятнинг маънавий
ҳаётига хос мазкур тизимга кўплаб асосий тушунча ва категорияларни
киритиш мумкин. Жумладан, маънавият, маърифат, руҳият, информация,
ижтимоий муносабатлар, ахлоқ, дин, фалсафа, социал психология, ғоя,
мафкура, фан ва бошқалар шулар жумласидандир.
Ижтимоий фалсафа жамиятга ўз-ўзидан ташкилланувчи, узлуксиз тараққий
этиб борувчи ижтимоий организм сифатида қарайди. Айни чоғда маълум
тарихий даврларда баъзи жамиятлар ва цивилизациялар таназзули сабабларини
ҳам таҳлил этиб, тарихий хотирани шакллантиради.
Маълумки, ҳар бир фан оламнинг бирон-бир кўринишига дахлдор
қонуниятларни очишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Ижтимоий фалсафа

---

32
фанининг категориялари ижтимоий тушунчалар асосида шаклланади ва
ривожланиб боради. Шунинг учун хам ижтимоий воқеликни ифодаловчи
категориялар илмий ижтимоий тушунчалар бўлиб ижтимоий тарақиётини
мохиятини ва мазмунини ифодалайди. Шунингдек, ҳар бир фаннинг мазмуни
унинг таянч тушунчалари, терминларида ифодаланганидек, ижтимоий
фалсафанинг ўз тушунча - категориялари мавжуд.
Ижтимоий фалсафанинг таянч тушунчалари ва категориялари деганда
«жамият», «инсон», «шахс», «оила», «ижтимоий борлиқ», «ижтимоий онг»,
«ижтимоий муносабат», «ижтимоий жараён», «цивилизация», «тадрижий
ривожланиш», «ижтимоий ҳаёт» кабилар назарда тутилади.
Ижтимоий фалсафа фанининг категорияларини ўзига хос функциялари
мавжуд.
1. Ижтимоий фалсафанинг категорияларининг дунёқарашлилик
функцияси. Ижтимоий фалсафа инсоннинг жамият ҳақидаги илмий
дунёқарашини шакллантиради. Албатта, инсон дунёқарашини шакллантиришда
барча билим соҳалари қатнашади. Ижтимоий фалсафа яхлит категориялар
тизими сифатида инсоннинг жамиятдаги ўрни ҳақидаги билимларнинг
шаклланишига ёрдам беради, унга жамиятда рўй берадиган турли жараёнларга
ўз онгли муносабатини шакллантиришга хизмат қилади.
2. Ижтимоий фалсафанинг категорияларини методологик функцияси.
Ижтимоий фалсафий категориялар ва тушунчалар жамият тизими ва
ривожланишидаги умумийлик ҳамда айримлик ўртасидаги ечимни топиш,
ижтимоий ҳаёт соҳаларининг ўрнини кўрсатиб бериш, инсон борлиғи ва
моҳиятини ёритиш, инсоният тарихининг моҳиятини тушунтириб бериш билан
бошқа ижтимоий фанлар учун ўзига хос методологик асос вазифасини
бажаради, ҳамда жамиятни илмий англаш методлар эканлиги ҳам назарда
тутилади. Фалсафа тарихида оламни, шу жумладан,жамият ва инсонни
билишнинг икки асосий методи шаклланган. Булар: диалектика ва метафизика.
Ижтимоий ҳаётни ўрганишда диалектика ва метафизиканинг ўзига хос ўрни
бор:

---

33
- диалектика ижтимоий ҳаёт ҳодисаларини ўрганишда, улар орасидаги энг
умумий универсал алоқадорликларга эътибор беришни тақозо этса, метафизика
жамиятнинг ҳар бир таркибий қисмини алоҳида ҳолатда олиб ўрганади;
- диалектика ижтимоий ҳаёт ва инсонни пастдан юқорига, соддадан
мураккабга қараб бораётган жараён сифатида ўрганишда тараққиёт
тамойилидан келиб чиқса, метафизика эса тараққиётни асосан миқдорий
ўзгаришлар сифатида талқин этади;
- диалектика оламнинг барча кўринишлари каби жамият ва инсон
оламининг моҳиятида ҳам зиддиятлар амал қилади, зиддиятларнинг бирлиги ва
мутаносиблиги жамият ва инсон мавжудлигида намоён бўлади, айни вақтда
зиддиятлар орасидаги муносабат тараққиётга олиб боради, деб билса,
метафизика жамиятдаги зиддиятлар, уларнинг қарама-қарши томонга оғиб
кетишини эътибордан соқит қилади.
Ижтимоий ҳаётга илмий муносабатларни қарор топтиришда синергетика
методининг ҳам ўзига хос ўрни бор. Бу метод қандай қилиб жамият ўзидан-ўзи
шаклланганини англаб олишга аниқлик киритади. Бунда табиат ва жамиятда
бифуркация ҳодисаси мавжудлиги назарда тутилади. Унга кўра, тасодифлар
ўзидан-ўзи йиғилиб, муайян миқдорий ўлчамлар чегарасида қонуний
алоқадорликларнинг шаклланишига сабаб бўлади. Жамият ривожи ва
таназзулида инсон омили муҳим роль ўйнашини назарга олсак, синергетика
методи тамойилларига таяниш ва тегишли бифуркация ҳодисасини назарда
тутиш бағоят муҳим.
3. Ижтимоий фалсафанинг категорияларининг инсонпарварлик функцияси.
У комил ва баркамол инсонни шакллантиришга хизмат қилади. Энг қадимий
даврлардан фалсафани инсон, унинг моҳияти, қадр-қиммати масалалари
қизиқтириб келган. Аслида фалсафа инсон ҳаёти маъносини англаб оладиган
бошланган. Категориялар ва тушунчалар «Одам ва олам» муносабати
муаммосини ҳал қилишга ёрдам беради. И.Кант «Соф ақл танқиди» асарида
фалсафий билимларнинг моҳияти уч саволда ифодасини топган, деб
ҳисоблайди. Булар:

---

34
- Мен нимани била оламан?
- Мен нима қилишим керак?
- Нимага умид қилишим, ишонишим керак?
Инсоният барча даврларда ушбу саволларга жавоб топишга интилган. Бу
функция инсонни тарбиялашга, унда юксак инсоний, ахлоқий фазилатларни
шакллантириш ва ривожлантиришга йўналтирилган. Инсонни шакллантириш
ва ривожлантириш унда фалсафий фикрлаш маданиятини қарор топтиришни
ҳам назарда тутади.
4. Ижтимоий фалсафанинг категорияларининг башорат функцияси.
Ижтимоий-фалсафий тушунча ва категориялар ижтимоий жараёнларни илмий
бошқаришда хам ўзига хос муҳим аҳамият касб этади. Бинобарин
категориялар ижтимоий тараққиёт қонунларидан келиб чиқиб, ижтимоий
жараёнлар тенденцияси (майли) ва истиқболини, келажакни англаш, илмий
башорат қилиш имконини беради.
Ижтимоий фалсафа фалсафий билимлар билан биргаликда барча
ижтимоий-гуманитар фанларнинг методологик асоси ҳам ҳисобланади. У
тарих, антропология, психология, этнография, иқтисодий назария каби фанлар
билан узвий бирлик ва алоқадорликда мавжуд. Ижтимоий фалсафанинг
категориялари социология фанини категориялари билан боглиқ ва баъзан
ўхшаш бўлади. Масалан “жамият” “социум” ва бошқ. Ижтимоий фалсафа
жамиятнинг энг умумий муаммолари ҳақида баҳс юритса, социология конкрет
жамиятнинг конкрет муаммоларини тадқиқ этишни назарда тутади. Шунинг
учун хам улар бирлари билан фақат ўхшаш бўлмай балки фарқ ҳам қилади.
Ижтимоий фалсафа тарихни англашнинг ҳам методологик асоси ҳисобланади.
Тарих муаммоларини ҳал қилиш чуқур фалсафий таҳлилга суянади. Шундай
қилиб ижтимоий фалсафа фани нафақат ўз категория ва қонунлар тизими
билан, балки асосий функциялари билан ҳам бошқа фанлардан фарқ қилади. Бу
тизим, ўз навбатида, фаннинг шаклланиши, мазмун-моҳияти ва унинг
тараққиёт босқичлари ижтимоий амалиёт учун нақадар муҳим эканлиги билан
ажралиб туради.

---

35
Маълумки, фалсафа фанининг ўзига хос тушунча ва категориялари
мавжуд. Масалан: борлиқ, макон ва замон, информация, онг, сунъий ақл, сабаб-
оқибат, зарурият, тасодиф, имконият, воқелик, моҳият, ҳодиса, мазмун, шакл,
айримлик, хусусийлик, умумийлик, метафизика, диалектика, софистика,
синергетика, зиддият, миқдор, сифат ва бошқалар. Таъкидлаш лозимки, баъзи
тушунча ва категориялар фақатгина бир фаннинг категориялари бўлиб қолмай,
бундай категориялар бир неча фанларнинг асосий категориялар тизимига
кириши мумкин. Масалан, инсон, ҳаракат, макон, замон, жамият, сиёсат,
мафкура, дин, онг, ахлоқ, ҳуқуқ ва бошқалар шулар жумласидан. Ижтимоий
фалсафа фанининг категориялари ўзига хос хусусиятларидан ташқари бошқа
фанларга хос бўлган умумий жиҳатларни ҳам ўзида мужассам этади. Ана
шундай хусусиятлардан баъзилари қуйидагилар: