Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Aqliy tayyorgarlik. Ko‘pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ulaming mehnatlari haqidagi biUmlari tushuniladi. Ushbu biliralar niaktab beradigaa ta’limga asos bo‘lishi mumkin, lekin so‘z boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarUgining asosiy ko‘rsatkiichi bo‘la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira olish, m i’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan boshqa bilish jarayonlarini ham talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalamigina emas, balki organizmniag tabiat bilan bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini ham tushunishi va o'zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo‘lib, yuqori darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlaming asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog'liqlikni ajrata olishidii-. Shimi alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va ko'rgazraali-obrazli tafaJdair nafaqat 6-7 yoshli bolaliir, balki kichik



maktab yoshidagi o‘quvchilaraing ham aqliy rivojlajiiishida asosiy vazifani bajaradi.
Bolaning maktabdai muvafFaqiyatli o‘qishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga ham bog‘liq.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘rtog‘ining salbiy xususiyatlaiini ko‘pchilik va begonalar o‘rtasida bemalol ayta olish xususiyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa axloqi va odobi jihatidan tanqidga uchrayotgan bolaui o'rtoqlari jamosiga qo‘shilishdan bosh tortishiga yoki mriuman maktabga kelishni istamasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sabab bolani o‘rtoqlari va ustozlari tomonidan tanqidga uchramaydigan darajada axloq-odob qoidalariga o'rgatish ahamiyati jihatidan kam bo'lmagan axloqiy ta)'yorgarlik hisoblanadi. Bolani maktabga irodaviy tayyorgarligi uni yangi kun tartibiga amal qilishida, dars jarayonida qunt bilan bilimlami o‘zlashtirishida, uy vazifalarini bajarishida o‘z yordamini ko‘rsatadi. Maktabga o‘qish uchun kelayotgan bola yarigi ijtiraoiy mavqeini - turli majburiyatlari va huquqlari bo‘lgan va unga turli talablar (^[o'yiladigan - o‘quvchi mavqeini olish uchun tayyor bo‘lmog‘i lozim,
Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvafFaqiyatli o‘qishi uchun tabiiy ravishda asos bo‘la oladi. Bolaning enili o‘zini katta bo‘lganini, bog'cha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor o‘quvchi bo‘lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabga shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, o‘qituvchilari bilan munosabatga
kirisha olish xususiyatirii shakllantirishrii ham o‘z ichig;a oladi. Har bir bola bolalar jamoasiga qo‘shila olishi, ular bilan hamlcorlikda harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktab^gi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar o‘qishidagi asosiy qiyinchilik shundaki, ko‘pincha bu yoshdagi



bolalar o‘qituvchini uzoq vaqt davomida tinglay olinaydilar, o‘qu\ harakatlariga uzoq vaqt o‘z diqqatlarini qarata olmaydibir. Btmga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlaranaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olish xususiyatiga ham bogliq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha о1аШ1аг, qiziqtirgan narsalar haqida so‘ray oladilar. Natijada ulaming o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi va o‘qituvchi gapirayotgan narsalanii diqqat bilan uzoq vaqt esliita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.
Bu dsivrda bolalarda awalo bilish sohalari, so‘ngra esa emotsional motivatsion yo'nalish bo‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo‘nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramziylildcacha bo‘lgan bosqichlami o‘taydi. Obrazlilik deyilganda bolalaming turli obrazlami yaratishi, ulami o‘zgartirishi va erkin harakatga keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistilt, mantiqiy va boshqaisir) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalaming konstraktorlik o‘yinlaricla, texnik va badiiy ijodlarida n;imoyon bo‘ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko‘zga tashlana boshlaydi. MaJctabgacha dawda tasawur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. Bilish jarayonlarining sintezi bolaning o‘z ora tilini to‘liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanisli jarayoni yakunlana boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloij me’yorlari va qoidalar egallaniladi. Bu me’yor va qoidalar bola axloqini boshqaradi.
Maktabga borish bolalaming hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalaming asosiy faoliyatlari o’zgaiadi. Endi bolalaming asosiy faoliyatlari, asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi o’qish bo’lib qola^.
6-7 yoshli bolalar uchun yangi Jaoliyat bo’lgan o’qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo’lishlarini talab etadi. O’qish faoliyati uchun bolalarda barqaior diqqat, o’tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va batartiblik xislatlari bo’lishi kerak. Bog’chadan maktabga o’tishlari natijasida kattalar bilan bo’lgan munosabatlarida ham birmuncha o’zgarish jniz beradi. Bolalaming maktabga o’tidilari, ulaming yaslidan bog’chaga o’tishlariga qaragaada murakkab bosqichdir. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o’tishi



bilan luiing ijtimoiy holatida ham o’2:garish ro’y beradi. Chimonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar bog’chada “katta” deb hisoblanai edilar. Maktabga o’tgach, ular yana “eng kichkinalar” qatoriga tushib qoladilar.
Bolalaraing maktabga o’tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o'zgarishlami nazarda tuib, ulami maktabga yangi bar tomonlama tayyorlash kerak.
Boliilar bog’chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga har tomonlama tarbiya berib, ulaming taraqqiyot darajalarini maktabda o’qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o’:z navbatida mailabdagi o’qitish ishlari bilan bog’chadagi ta’lim-tarbiya ishlari o’rtasida ma’lum izchillik bo’lishini talab qiladi.
Bog’chada bolalaming jismoniy jihatdan o’sishlariga qanchalik e’tibor berilsa, ulaming aqliy va ahloqiiy o’sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Ulaming maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o’tkaziladigan turli didaktik mashhulotlarda bolalaiming idroklari, tasawm va xotiralari, hayol hamda tafaliurlari, irodalari sistemali tarzda taraqqiy ettirib boriladi.
Bolalami maktabdagi o’qish jarayoniga tayyorlashda ulaming nutqini o’stirish, juda zarur shartlardan biridir. Shuning uchun katta guruh bolalarini maktabdagi o’qishga tayyorlashda ci’z ona tillarini yaxshi o’rganishlariga, ya’ni so’z boyligbii orttirishga, to’g’ri talaffiiz va to’la hamda to’g’ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. Bolalaming tashqi olam haqida tasavvurlarini kengaytirish, boyitish ishlari ular nutqini o’stirish asosida olib borilishi kerak.
Shu yoshda bolalarda birmuncha makon tushxmchalari (uzoq, yaqin, o’ng, chap, katta, kichik), dumaloq va doira haqidagi tushunchalar, vaqt (zamon, bugun, erta, indin, hozir) haqida tasawur va shuningdek, ahloq tushimchalari (yaxshi, yomon, rost, yolg’on, uyalish) paydo bo’ladi. Bundan tashqari, bola jismoniy jihatdan ham o’sadi. Lining nerv sistemasi, rniyasi, muskullari, qo’llari yanada yetiladi. Bu davrda bolaning xarakteri va o’ziga xos individual xususiyatlari ko’zga tashlana boshlaydi.
Shu narsa diqqatga sazovorki, hamma bog’chdardagi maktab yoshiga to’lgan bolalar maktabdagi o’qishga babbaravar tayyor bo’lavermay^lar. Ayrim bolalar maktabga kelgach, yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilai'. Ularda o’qish uchun qandaydir bir xususiyat yetishmayotgandek ko’iinadi. Bu o’rinda shunday bir savol tug’iladi. Bolalami qay paytda psixologik jihatdan maktabdagi o’qishga tayyor deb



hisoblash mumkin. Ayrim psixologlaining fikricha, bola maktabda o’qishi uchun atrofdagi narsa va hodisalarga doir anchagina tasawurlarga ega bo’lislii hamda ma’lum darajada aqliy jihatdan o’sgan bo’Iishi lozim. Biroq hayotda shunday voqealar uchraydiki, anchagina tasawur boyligiga ega bo’lgan va battoki yozish hamda o’qishni biladigaii bolalar ham inaktabdagi o’qishga tayyor bo lmaydilar. Ular maktab va o’qitovchining talablarini bai'ara olmaydilar. Aksincha, ayrim bolalar j^etarU tasawur boyligiga ega bo’lmasalar ham, maktabda o’qib keta olaidilar. Lekin^ bundan makt^dagi o’qish jarayoni uchun ma’lum darajada aqliy jihatdan o’sgan bo’lish maktabda dastlab o’qib ketish uchun eag zarur shartla3:dan biridir. Lekin bu bolaning o’qishga tayyor ekanligini aniqlashdagi hal qiluvchi omil emas, chunki bu yerda yosh masalasi ham bor. Boshqa bir olimlar, bolaning o’qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda sifatlaririing yetilganligidir, deydilar. Bu fikr bir yoqlamalikka y o l qo’yishdan boshqa narsa emas
Yetti yoshga to’lish davri go’dakliiaiing tugallanishi davriga to’g’ri keladi. Xuddi ana shu davrdan boshlab bolalarda o’z-o’zini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun bolalaming yetti yoshga t»’lgan davridan boshlab sistemali suratda o’qitishga o’tish maqsadga muvofiqdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o’qish faoliyatiga tayyorligi a;>rim psixik jarayonlaming taraqqiyot darajasi bilan emas, balki bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi.
Bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa boshlaydi.
Bu shimday hollarda ko’rinadiki, bolalar o’zlari yashab turgan ijtimoiy muhitda o’z o’rinlarini belgilashga, kattadar bilan yiinada yaqinroq, yanada to’laroq munossibatlar sistemasini o’matishga intiladilar. Katta guruh bolalari maktabga o’tishdan ancha ilgariyoq maktab haqida orzu qila boshlaydilar. Malctabning qanday ekanini kattalardan tez-tez surishtirib turadilar. Meiktabga borish vaqtlarini aniq bilishga harakat qiladilar. Agar biror o’rtoqlari maktabga o’tib ketsa, juda havaslari kelib, o’zlari bog’chada qolganlaridan o’ksinib ketadilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalarinrng maktabga intilishlari ijtimoiy munosabatlar sistemasidan yangini egallashga bo’lgan intilishlarining konkret ifodasidix.
Shimday qilib, boLining maktabdajp o’qishga tayyorligi shaxsning ijtimoiy yetuklik bosqichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy taraqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o’z-o’zidan ko’tarilmaydi. Uni bu bosqichga bog’chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi ko’taradi.



Bola yetti yoshga to’lganda jismoniy jihatdan ancha o’sadi, o’zini idora qilishga, nojo’ya xatti-harakatlardan o’zint tiyishga, hulq-atvor qoidalarini o’zlashtirishga harakat qiladi. U o’zini eplay boshlaydi, o’z kuchiga yarasha mehnat qila oladi, masalan, bolaJar bog’chasida navbatchilik vazifasini bemalol uddalaydi, jamoada yajshashga ko’nika boshlaydi. Bolaning turmush tajribasi tobora ortadi, ko’p narsalaming nomini va ulardan qanday foydalanishai biladi. Xotirasi va tasawurlari o’sib, ko’pgina she’r va hikoyalami yoddan bilib oladi. Bolaning nutqi ma’lum darajada o’sgan bo’ladi, u o’z o’rtoqlari va kattalar bilan erkin suhbat qila oladi.
Yetti yoshli bolalaming xis-tuyg’iilari ancha o’sadi. Xayrixohlik, rahmdillik, o’rtoqlik kabi xis-tuyg’ular nmstaxkamlana boshlaydi.
Bu davrda bolada turli harakatlar mustahkamianadi, u qaychi, igna, qalam kiibi qurollardan foydalanish malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda ham bolada hali beixtiyor aktivlik ancha uston turadi. Shu sababli bolani qiziqtiradigan yoki unga kuchli ta’sir qiladigan narsalar uning diqqatini jalb qiladi. Bu yoshda ham o’yin judda katta rol o’ynaydi. O’yin jarayonida bola o’zini idora qihshga, o’z harakatlarini o’yin qoidalariga bo’ysundirishga, javobgarlikka, jamoa manfaatini ustun qo’yishga odatlanadi. Bu xislatlar keyinchalik o ’qish mehnatiga o’tish uchun zaruT bo’lgan hislatlardir. O’yin jarayonida bolaning aql- idroki, zehn va boshqa ]jsixik xususiyatlari o’sadi. Bular o’z navbatida, bolaning maktabda o’qishi uchun psixologjk zamin tay>'orlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustahkamlashda, albatta oiladii hamda bolalar bog’chasjida olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlari hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
Yetti yoshga to’lib, maktabga chiqqan bolalaming psixik jihatdan bundan keyingi o’sishi maktabda hamdii oilada olib boriladigan ta’lim- tarbiya ishi jarayonida atnalga oshiriladi.
Ta’limga psixoloj^k tayycMrlik deganda bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga awal psixologik jihatdan tayyorlaaadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli daiajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o’tkiiligi, ravshanUgi, sofligi, aniqligi, o’zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uztDq muddatli va shartli barqaror bo’ladi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o’yinlarda, rasm chizish va qurish-yasaish mashg’ulotlarida, loy hamda

plastilindan o’yinchoqlar tayyorlashda, o’zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallami yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko’rmadi. Bola o’z diqqatini muayyan ob’ektga to’plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib-g’aro>ib, kishini taajubga soladigan ma’lumot va ho^salami puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Sliu da\Tgacha bevosita kattalai rahbarligida u yoki bu axborotlami o’zlashtirib kelgan bo’lsa, endi o’z xohish-irodasi bilan zjirur ma’lumotiar to’plashga, o’z oldiga aniq maqsad va vazifa qo’yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlimganligini bildiradi. U she’r, hikoya va ertaklami esda qoldirish uchmi ko’p takrorlashi, yod olishning eng qulay yo’l va usulLaridan foydalanishi ta’lim jarayonida unga juda qo’l keladi. Birinchi sinf o’quvchisi ko'pincha obrazli )totiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham, bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha, ta’lim so’z-mantiq xotirasiiii taqozo etadi. So’z - mantiq xotirasining niavjudligi ma’nosini tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligi ortisihiga keng imkoniyat yaratadi. Tajribadaa ma’lumki, bola ma’nosiz so’zlardan ko’ra ma’nodor tushunchalami birmuncha tez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kisliilaming fikrini o’qib olish va to’g’ri idrok qilish darajasida, nutqning tuziJishi esa grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va ko’lam jihatdan fikr almashishga yetarli bo’ladi. U eshitgan va ko’rganlari to’g’risidagi ma’lumotlami tushuna oladi. 0'’zidagi axborotlami muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operasiyalaridan o’rinli foydalanadi (ulami taqqoslaydi, oydinlashtiradi. Umumlashtiradi, hukm va xulosa chiqarishga har^at qiladi).

Olti yoshli bolaning maktabga tayyorligi haqiila gapirilganda ko’pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko’p qirrali maqsadga yo’naltirilgan, o’zaro mantiqiy bog’liq, izchil boshlang’ich ta’limga zamin vazifasini o’tovchi psixik o’sish darajasini nazarda tutamiz. Shuningdek, ta’lim uchun psixik o’sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o’ziga xosligi, uning sihat-salomatligi, intellektual jihatdan ta;yyorgarligi, oddiy ko’nikmalami o’zlashtirgani kabi omillami hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlaming hammasi bolaning maktab ta’limiga psixologik jihatdan tayyorligining ob’ektiv tomonlarini ifodalaydi.

Bola maktab ta’limiga psixologik tayyorlanislrinmg sub’ektiv tomoni liam mavjuddir. Uning maktabda o’qish xohishi, intilish, katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bog’liqdir.