Iii қисм. Моддаларни асосий тозалаш усуллари

3.2 Кимёвий транспорт реакциялар усули

Кимёвий транспрот (кўчириш) реакциялари деб, одатда, газ фазадаги гетероген қайтар реакцияларга айтилади. Бундай реакциялар ёрдамида модда системанинг бир қисмидан иккинчи қисмига кўчирилади, бунинг учун бу заррачалар орасида ҳароратлар ёки босимлар фарқи мавжуд бўлиши керак.

Мисол сифатида никелни тозалаш методларидан бирини кўриб чиқамиз. Бу мақсадда никель карбонилнинг муайян ҳароратда газсимон ҳолатда мавжуд бўлиш қобилиятидан фойдаланамиз. Идишнинг бир учига (31-расм) тозаланиши керак бўладиган никель солинади. Идишдан ҳаво сўриб олинади, сўнг углерод (II)-оксид билан тўлдирилади. Найнинг совуқ (T₁ = 45-50 °C) учида
Ni + 4CO Ni(CO)₄
реакция бўйича никель тетракарбонил ҳосил бўлади. Газсимон никель тетракарбонил T₂ ҳароратли идишнинг иккинчи қисмига (T₂ = 180-200 °C) диффузияланади ва у ерда
Ni(SO)₄ Ni + 4CO
реакция бўйича парчаланади.
T₂ ҳароратда мувозанат сезиларли даражада ўнг томонга силжигани учун, найнинг совуқ учидаги никелнинг ҳаммаси T₂ ҳароратли идишнинг иккинчи қисмига кучиб ўтиши мумкин.

31-расм. Кимёвий тарнспорт реакциялар методи бўйича никелни тозалашда қўлланиладиган идишнинг схемаси
Шунга ўхшаш реакцияларни бажаришда шуни ёдда тутиш керакки, тажриба шароитида кучириладиган модда конденсирланган (совук ёки қаттиқ) ҳолатда, реагент ва реакция маҳсулоти эса газсимон ҳолатда мавжуд бўлиши керак.
Модданинг бир реакция зонасидан иккинчисига кўчишини учта йўл билан амалга ошириш мумкин:

• 
  реакция маҳсулотлари газ-реагент оқими билан;
  
• 
  газ-реагент ва реакция маҳсулотларининг молекуляр диффузяси билан;
  
• 
  газ-реагент ва реакция маҳсулотларининг конвектив диффузияси билан.
  

Биринчи вариант амалга ошиши учун реагент хона ҳароратдаёк газсимон ёки буғ босими юқори бўлган конденсирланган ҳолатда бўлиши керак. Агар реагент конденсирланган ҳолатда бўлса, аввалдан B модда буғлари билан тўйинтирилган система орқали инерт газ оқими юборилади.
Иккинчи ҳолда транспорт реакцияси ёпиқ идишда ўтказилади. Модданинг бир зонадан иккинчисига кўчиши диффузия ҳисобига амалга ошади.
Учинчи ҳолда модданинг бир зонадан иккинчи зонага кўчиши кон-векция ҳисобига боради.
Агар тозаланадиган модда ва газ-реагент солинган ампула иссиқ томони билан пастга қаратиб қия ўрнатилса, ампула ичида газ-реагент ва реакция маҳсулотларининг конвекцион оқимлари ҳосил бўлади.
Бошқа кимёвий методлар учун кўрсатилган камчиликларни кимёвий транспорт реакциялар учун ҳам айтиш мумкин. Бу тозалашнинг бир босқичли жараёнидир ва шунинг учун фақатгина хоссалари бўйича асосий моддадан фарқ килувчи қўшимчаларни ажратишда самарали қўлланилиши мумкин.