Iii қисм. Моддаларни асосий тозалаш усуллари

Реакция тезликларининг фарқига асосланган тозалаш усули. Тозалашнинг ушбу усули кўриб чиқилганда шуни назарда тутиш керакки, бундай ҳолларда ҳам (22) тенгламага ўхшаш бўлган тенгламани ҳосил қилиш мумкин. Фақат ∆Q ўрнига ∆E ни, яъни активланиш энергиялари орасидаги фарқни киритиш ҳамда интеграллаш доимийсини Аррениус доимийликлари нисбатига тенг деб ҳисоблаш керак. Шуларни ҳисобга олиб ва ўнли логарифмга ўтган ҳолда қуйидаги тенгламага эга бўламиз:

бунда φ – Аррениус доимийликлари нисбати (у 1 дан ~10⁸ гача ўзгариши мумкин); K₁ ва K₂ – (19) ва (20) реакцияларнинг тезлик константалари.
Реакциянинг иссиқлик эффекти каби активланиш энергияси ҳам тахминан ўша оралиқларда ўзгаради. Бинобарин, кимёвий реакциялар тезлик константаларининг фарқига асосланган тозалаш усули ҳам мувозанат константалар фарқига асосланган тозалаш сингари самарали бўлиши мумкин.
Тозалашнинг кимёвий методлари анча катта имкониятларга эга бўлишига қарамасдан, бу методлар ҳали кам қўлланилади. Бунинг сабабларидан бири тозалаш имкониятларини баҳолаш учун керакли маълумотларнинг етарли бўлмаганлиги ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам, кўпчилик кимёвий реакцияларнинг мувозанат константалари ҳақида маълумотлар адабиётларда берилган бўлса, бу реакцияларнинг тезлик константалари ҳақида маълумотлар жуда камчиликни ташкил этади.
Тозалашнинг кимёвий методлари кимёвий хоссалари жиҳатидан бир-биридан кескин фарқ қиладиган элементларга нисбатан қўлланилса, жуда яхши натижаларга эришилади. Шу йўл билан барий, натрий, кальций хлоридларнинг сувли эритмаларига натрий диэтилдитиокарбамат билан ишлов берилганда темир, кобальт, никель қўшимчаларининг миқдорини 10^–5% га, мис миқдорини 10^–6% га камайтириш мумкин. Лекин кўпгина элементлар хоссалари бўйича бир-бирига яқин бўлади. Масалан, кремний ва германийнинг қандайдир бошқа учинчи компонент билан таъсирланиш энергиялари орасидаги фарқ кўпинча 1/25 дан ошмайди. Бинобарин, бу элементларнинг бошқа реагент билан реакциялари тезлик константаларининг фарқи 1000 K да 10 дан ошмаслиги турган гап. Эҳтимол, хона ҳароратида бу нисбат 10²-10³ бўлиши мумкин ва бу элементларни тозалаш учун ажратишнинг кўп бос-қичли жараёнлари талаб этилади.