Ii боб Кимёда даврий қонун ва Д. И. Менделеевнинг элементлар

Quyidagi reakdiya tenglamalarini ion-elektron usuli bilan tenglashtiring.
KMnO₄+KNO₂+H₂SO₄ KNO₃+Mn SO₄+H₂O
KMnO₄+KOH+Na₂SO₃ K₂MnO₄+ NaSO₄+H₂O
(20 minut)
Yangi mavzuni mustahkamklash:
Masala va mashqlar echish.
Quyidagi reaksiyalar oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarining qaysi turiga kiradi? Reaksiyani electron balans usulida tenglashtirilgan tenglamasini tuzing.

1. 
   NaOH+J₂ NaJ+NaJO₃ +H₂ O
   
2. 
   KJO₃ +KJ+H­₂ SO₄ J₂ +K₂ SO₄+H₂O
   
3. 
   J₂+Cl₂+H₂OHJO₃+HCl
   

Yechimi:

1. 
   NaOH+J⁰₂ NaJ^-1+NaJ⁺⁵O₃ +H₂ O
   

6NaOH+3J₂ =5NaJ+NaJO₃ +3H₂ O (disproportsiya)

2. 
   KJ⁺⁵O₃ +KJ^-1+H­₂ SO₄ J⁰₂ +K₂ SO₄+H₂O
   

KJO₃ +5KJ+3H­₂ SO₄ =3J₂ +3K₂ SO₄+3H₂O (molekulalararo)

3. 
   J⁰₂+Cl⁰₂+H₂OHJ⁺⁵O₃+HCl^-1
   

J₂+5Cl₂+6H₂O=2HJO₃+10HCl (molekulalararo) 14, 15, 16 - tajribalarni bajarish.
(30 minut)
Uy vazifa: Bajarilgan tajribalarga tegishlin reaksiyalar tenglamasini tuzish va elektron balans usulida tenglashtirish. 3 ta o’quvchi uy vazifasini doskada bajaradi. Qolganlarining daftari tekshirib chiqiladi.
1-tajribaning tegishli reaksiyasi:
(NH₄)₂Fe(SO₄)₂+H₂SO₄+KJFe₂(SO₄)₃+. . .
2- tajribaning tegishli reaksiyasi:
KmnO₄+H₂SO₄+(NH₄)₂Fe(SO₄)_2 K₂SO₄+MnSO₄+(NH₄)₂SO₄+Fe₂(SO₄)₃+. . .
3- tajribaning tegishli reaksiyasi:
KNnO₄+H₂SO₄+H₂MnSO₄+K₂SO₄+H₂O+
Adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   M.M Abdulxayeva, O’.M. Mardonov – Kimyo T”O’z” 2003yil
   
2. 
   I.Tirkashov, S. Masharipov – Kimyo T “O’qituvchi”2003 yil
   
3. 
   G.P. Xomchenko – Kimyo Oliy o’quv yurtiga kiruvchilar uchun T “O’q”2001 yil
   

(5 minut)
Navbatdagi mavzu rejasi bilan tanishish
Reja:

1. 
   Elektroliz tushunchasi bilan tanishish
   
2. 
   Faradey qonunlari
   
3. 
   Elektrolizning amaliy ahamiyati
   

(3 minut)
VIII боб
Mavzu: Metallmaslarning umumiy xossalari.
8.1 Metallmaslarning umumiy xossalari.Vodorod. Suv
DTS: Metallmaslarning umumiy xossalari; Azot va uning birikmalarini umumiy xossalarini bilish.
Dars maqsadi: 1. Ta`limiy: Metallmaslarning umumiy xossalari; Suvning xossalari va ishlatilishi, azot, oksidlari, ammiak, nitrat kislotasi haqida ma`lumot berish.

1. 
   Tarbiyaviy: Suvning ishlatilishi va ammiak, nitrat kislota ishlab chiqarish asosida ekologik tarbiya berish.
   
2. 
   Rivojlantiruvchi: Metallmaslarning xossalarini o’rganish orqali o’quvchilarni mustaqil ishlash qobiliyatlarini o’stirish.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Xomchenko: Kimyo.
   
2. 
   S. Masharopov, J. Tirkashov. Kimyo
   

Dars turi: Ana`naviy
Dars metodi: Savol-javob, muammoli
Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism:
   
   1. 
      Salomlashish
      
   2. 
      Navbatchi faoliyatini baholash
      
   3. 
      Fanga doir yangiliklar
      
      1. 
         O’tilgan mavzu va uy vazifasini so’rash.
         
      2. 
         Yangi mavzu bayoni
         

Reja:

1. 
   Metallmaslarning umumiy xossalari
   
2. 
   Vodorod, olinishi, xossalari, ishlatilishi
   
3. 
   Suv, og’ir suv
   
4. 
   Azot. Ammiak
   
5. 
   Ammiak ishlab chiqarish va nitrat kislota
   

1-o’quvchi bir metallmasning nomini aytadi. 2-o’quvchi shu element nomi oxirgi harfi asosida yangi metallmas nomini aytadi.
Masalan: Geliy-yod-dubniy…
Bu usul “Bumerang usuli” deyiladi.
So’ngra o’qituvchi metallmaslar ta`rifini aytadi. Metallmaslar – jumlasiga kuchli ifodalangan oksidlovchi xossaga ega bo’lgan oddiy moddalardir.
Metallmaslarning umumiy xossalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Barcha metallmaslar P – elemenlar jumlasiga kiradi.
   
2. 
   Barcha metallmaslar katta elektr manfiylik qiymatlariga ega: ular boshqa elementlar atomlari bilan birikib molekulalar hosil qilishlarida boshqa elementdan o’zlariga elektronlarni tortib olish xususuyatiga ega. Ularning nisbiy elektr manfilik qiymatlari 2.0 dan 4.1 ga qadar oshib boradi.
   
3. 
   Metallmaslarning yuqori oksidlari kislota xossasiga ega.
   
4. 
   Metallmaslarning vodorodli birikmalari gazsimon moddalar.
   
5. 
   Metallmaslarning o’zaro hosil qilgan birikmalarida kovalent bog’lanish xosdir.
   

Metallmaslarni tipik vakili vodoroddir.
H – atomi yadro va bitta elektrondan iborat.
H erkin holda tabiatda uchraydi, u asosan quyoshda va yulduzlarda uchrayda. H birikmalar holida juda ko’p tarqalgan. Suvning 11.11% vodoroddir.
Olinishi: 1-laboratoriyada
Jn+H₂SO₄-Jn SO₄+H₂
2-sanoatda

1. 
   Konversion usul
   
2. 
   Temir bug’ usuli
   
3. 
   Elektroliz usuli
   

3-koks gazini kuchli sovutish usuli
4-metallni parchalash orqali
Xossalari:

1. 
   Fizikaviy
   
2. 
   Kimyoviy
   

Suv:

1. 
   Tarqalishi
   
2. 
   Tarkibi
   
3. 
   Xossalari
   
4. 
   Orol muammosi
   
   1. 
      Azot gruppachasi M, P, As, Sb, Bi.
      

Atom tuzilishi:











15² 25² 2p³
) )
+7^M 25









35² 3p³ 3d⁰

15^p…
Azot gruppachasi elementlari:
+5; -3 oksidlanish darajasini namoyon etadi.
Azot molekulyar formulasi –N₂
Tuzilish formulasi – N  N
Electron formulasi :N::N:
Olinishi: Havodan; suyuq havo bug’latilganda 1 - bo’lib azot uchib chiqadi.
N₂ ning qaynash tempiraturasi – 196⁰ C, kislorodniki – 183⁰ C
Xossalari: N₂ – rangsiz, hidsiz, havodan biroz yengil gaz. Uning suvda eruvchanligi juda kam.
Azot passiv modda:
2000⁰С
N₂ + O₂ 2NO-a.
N₂+ 3H₂ 2NH₃ ( 200-1000 atmos, bosim, 500- 550⁰C, Fe+ AL₂O₃ katalizator)
t
2.3 Mg+ N₂ Mg₃N₂ magniy nitrid.
Azotning muhim birikmasi ammiakdir.
Molekulyar formulasi: NH₃
Tuzilish formulasi: H- N- H

H
..
Elektron formulasi: H:N:N
..
Olinishi:
Laborotoriyada:
2Nhu Cl+Ca (OH)₂ Ca Cl₂+2NH₃ +2H₂O
Sanoatda : Bir hajim azot va uch hajim vodoroddan iborat aralashma kompressor yordamida 20-30 kPa da siqiladi, sintez kolonasida 500-550⁰C da 20% NH₃ hosil bo’ladi. Gazsimon ammiak yuqori bosimda suyuqlikka aylantiriladi, qolgan aralashma senerator orqali ajratiladi. Suyuq ammiak omborga yuboriladi, gazlar aralashmasi esa sirkulyatsion nasos orqali so’rib olinadi va qaytadan sxemaga yuboriladi.
3.Xossalari: Ammiak o’tkir hidli, rangsiz gaz, havodan engil. ( Mr( NH₃) =17. Bir hajm suvda 700 hajm ammiak eriydi.
Ammiak suvda eritilganda ammiakli suv hosil bo’ladi.
NH₃+ H₂O NH4⁺ + OH^-
Ammiakda ham ammoniy ionida ham azotning oksidlanish darajasi – 3 ga teng.
t⁰
2 NH₃ N₂⁰ + 3H₂⁰
4 NH₃ +2N₂ 2N₂+ 6H₂O
Pt:Ra
4 NH₃ +5O₂
NH₃ +HCl NH₄ Cl
NH₃+ H₂SO₄ NH₄HSO₄
ammoniy gidrosul’fat
2NH₃+ H₂SO₄ (NH₄)₂SO₄ ammoniy sul’fati
Ishlatilishi: ammiakning asosiy qismi nitrat kislota va azotli o’g’itlar olishda ishlatiladi.
Tuzlari: NH₄ Cl- ammoniy xlorid.
(NH₄)₂PO₄ – ammoniy ortofosfat
4. (NH₄)₂HPO₄ –ammoniy gidrofosfat
NH₄H₂PO₄ –ammoniy digidrofosfat
Azot oksidlari: 6 xil
N₂O, NO, N₂O₄, N₂O₃ , N₂O_{5 ,} NO₂
Nitrat kislota- rangsiz suyuqlik.
Zichligi- 1,50g/sm³ , qayn. + cu – 83,8 C
Havoda tutaydi, suv bilan har qanday nisbatda aralashadi.
Sanoatda nitrat kislota uch usul bilan olinadi:
1. Selitradan nitrat kislota olish.
Na NO_{3 +}H ₂ SO₄ NaHSO₄ +HNO₃
2Na NO₃ + H₂SO₄ Na₂ SO₄ + 2HNO₃
2. Yoy metodidan foydalanib nitrat kislota olish.
3. Ammiakni oksidlab olish.
4NH₃+ 5O₂ = 4NO + 6H₂O
2NO + O₂ - 2NO₂
4NO₂ + 2H₂O + O₂ = 4H NO_{3
Yangi mavzuni mustahkamlash: Azotni unga aralashib} qolgan ammiak va uglerod (II)- oksididan qanday tozalash mumkin?
Echish: Gazlar aralashmasini sul’fat kislotadan o’tkazamiz:
NH3 +H2SO4= NH4HSO4
Qolgan aralashmani qizdirilgan temir (II)- oksidi ustidan o’tkazamiz:
Fe O+CO=Fe+CO2
Azot va CO2 aralashmasini ishqor eritmasidan o’tkazamiz:
Co2+2NaOH= Na2CO3+H2O
Toza azot qoladi.
Uy ishi: Vodorod, Azot,Ammiak, Nitrat kislota modellarini plastilindan tayyorlang.
Adabiyotlar:

1. 
   S.Masharipov, I.Tirkashev.
   

Kimyo, Toshkent “O’qituvchi” – 2003

2. 
   M.M.Abulxayeva, O’.M.Mardonov
   

Kimyo, Toshkent “O’qituvchi” – 2002

3. 
   G.P. Xomvhenko Kimyo, Toshkent –2000
   
4. 
   I.A.Toshev, Ismoilov. Anorganik kimyodan mashq va masalalar to’plami.