Ii- bob. Moyli xomashyolardan qora zira moyi olishga tayyorlash

Dunyoda o‘simlik moylari ishlab chiqarishning holati. Hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha yog‘larga bo‘lgan ehtiyoj asosan o‘simlik moylari ishlab chiqarishni ko‘paytirish orqali qondirilmoqda. Yer sharida har yili o‘rtacha 300 mln tonna moyli xomash­ yolar yetishtirilmoqda,­ bu xomashyoning 150–160 mln tonna­ sini (50–53%) soya urug‘i, 35–40 mln tonna (12–13%) paxta chigiti, 25–30 mln tonna (8,3–10%) yeryong‘oq, 30 mln tonna (10%) indov, 25 mln tonna (8,35%) kungaboqar urug‘i tashkil etmoqda.

Ma’lumotlarga ko‘ra 2010–11-yillarda dunyoda o‘simlik moyi va yog‘ ishlab chiqarish 175,72 million tonnani tashkil etdi, bu oldingi mavsumga nisbatan 3,5% ko‘p demakdir. Dunyo bo‘yicha ishlab chiqarilayotgan o‘simlik moyining 112 million tonnasi oziq-ovqat sanoatiga va 34 million tonnasi texnik maqsadlarda asosan biologik yoqilg‘i sifatida ishlatilmoqda. Yog‘larning tarkibi va ozuqaviy ahamiyati. «Yog‘» so‘zi turli maqsadlarda ishlatiladi. Kundalik turmushda va savdoda «yog‘» so‘zi oziq-ovqat mahsulotlari bo‘lgan o‘simlik yog‘lari, hayvon yog‘lari, margarin, qandolat, oshpazlik, non mahsulotlari tayyor-lashda ishlatiladigan yog‘lar va sariq yog‘ guruhiga kiruvchi mah-sulotlar tushuniladi.

Kimyo fanida yog‘lar deb glitseridlar tushuniladi, ular gli­ tserin va yog‘ kislotalarining murakkab efirlaridir, ya’ni glitse-ridning uch molekula yog‘ kislotasi bilan hosil qilingan birik-masidir.

Yog‘lar tabiatda va barcha tirik organizmlarda triglitserid-lardan iborat bo‘lmasdan, balki triglitseridlar, unga yo‘ldosh moddalar aralashmasidan tashkil topgan holda uchraydi va ular-ga lipidlar deb aytiladi. Lipid so‘zi grekcha «lipos» so‘zidan olin-gan bo‘lib, yog‘ degan ma’noni bildiradi.

Lipidlarning tarkibi va tuzilishi murakkab bo‘lib, ularning tarkibida spirtlar, aldegidlar, yog‘ kislotalari va azot birikmalari, fosfat kislota, uglevodlar, aminokislotalar va boshqa moddalar­ ning qoldig‘i uchraydi. Lipidlarning tarkibi turlicha bo‘lsa ham, lekin ularning hammasi gidrofob – suvda erimaydi, organik eri­ tuvchida yaxshi eriydi.

Lipidlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ular odam, hayvon, o‘simliklar va mikroorganizmlar tarkibida uchraydi. Ular uglevod va oqsillar bilan birgalikda tirik mavjudod to‘qimalarini tuzilishi­ da ishtirok etadi. O‘simliklarning vegetativ qismida 5% gacha, urug‘ida 50% dan ortiq lipidlar bor. Inson organizmining og‘irlik miqdorini, 10–20% ini lipidlar tashkil etadi.

Yog‘lar oziq mahsuloti sifatida oziq-ovqat mahsulotlari ichi­ da muhim o‘ringa ega. U tabiatiga ko‘ra o‘simlik va hayvon yog‘lariga bo‘linadi.

Dunyoda o‘simlik moylari ishlab chiqarish miqdori hayvon yog‘lariga nisbatan bir necha marotaba oshib bormoqda, bun-ga sabab o‘simlik moylarini yuqori fiziologik xususiyatga egali-gi (tarkibida to‘yinmagan yog‘ kislotalari va takoferolning borligi) va iqtisodiy jihatdan, hayvon yog‘lari ishlab chiqarishga qaragan-da kam mehnat sarf bo‘lishidadir. Bundan tashqari moyli urug‘lardan moy olishda moy bilan birga chorva mollari uchun to‘yimli ozuqa bo‘lgan kunjara va shrotning olinishidir.

Hamma yog‘lar uchun umumiy bo‘lgan xususiyat bu ularning­ suvdan yengilligi, qog‘ozda dog‘ bo‘lib qolishi va bu dog‘ni qizdir-ganda ham yo‘qolmasligi, qovushqoqligi va barmoqlar orasida ishqalaganda sirg‘alishi.

Yog‘lar bug‘lanmaydigan modda bo‘lib, ular qizdirganda par-chalanadi. Yog‘larni parchalanish harorati 250–300°C oralig‘ida.