Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

2. Tok transformatorlari.
Tok kuchini o‘lchashda katta toklarni 
kamaytirish yoki kichkina toklarni ko‘paytirib berish uchun ishlatiladi. Bu 
transformatorlar magnit o‘zak va ikkita chulg‘amdan iborat. Birlamchi 
chulg‘ami o‘lchanishi lozim bo‘lgan katta tok zanjiriga ketma–ket ulanadi. 
Uning o‘ramlari soni kichkina, ko‘pincha, 
ω
1
=1 bo‘ladi, qismalari 
L
1
va 
L
2
harfi bilan belgilanadi. Bu chulg‘am ko‘pincha to‘rtburchak qirqimli yo‘g‘on 
mis simdan o‘raladi. Tok transformatori ikkilamchi chulg‘amining o‘ramlar soni 
ko‘p bo‘ladi. qismalari 
U
1
va 
U
2
harfi bilan belgilanadi (10.7.–rasm). Tok 
transformatorlarining ikkilamchi chulg‘am zanjiriga ichki qarshiligi kichkina 
(0,05 OM va undan kichik) bo‘lgan o‘lchov priborlari (masalan, ampermetr, 
vattmetr va schyotchiklarning tok g‘altaklari) ketma–ket ulanadi. Tok 
transformatorlarida birlamchi chulg‘am toki 0,1 A dan 10000 A gacha bo‘lishi 
mumkin. Ikkilamchi chulg‘amning nominal toki sifatida 5 A tok qabul qilingan.
Ikkilamchi chulg‘am zanjiriga ulangan priborlarning qarshiliklari juda 
kichkina bo‘lgani uchun tok transformatorlari normal sharoitda qisqa tutashish 
sharoitiga yaqin sharoitda ishlaydi. Ikkilamchi chulg‘am zanjiriga istalgancha 
ko‘p o‘lchov priborlari ulab bo‘lmaydi, bunda yuklama ko‘payib ketishi 
natijasida tok transformatorining aniqligi buziladi. Tok transformatorlarida 

---

218 
yuklama qarshiligi 0,2 ... 2 Om dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Har bir tok 
transformatorining pasportida yuklamaning nominal qarshiligi ko‘rsatiladi, Tok 
transformatorida ikkilamchi chulg‘amning nominal quvvati 5 Vt dan 100 Vt 
gacha bo‘ladi. 
Tok transformatori ishlaganda uning po‘lat o‘zagida juda kichkina magnit 
oqimi hosil bo‘ladi, bu oqimni hosil qiladigan magnitlovchi kuch ham kichkina 
bo‘ladi.
Tok transformatorining transformatsiya koeffitsienti: 
.
1
2
2
1




I
I
К
Т
(4.3.4)
Har bir tok transformatori pasportida uning transformatsiya koeffitsienti K
t
ko‘rsatiladi. Unda birlamchi chulg‘am toki: 
I
1
= 
K
T 
∙ 
I
2
(4.3.5) 
Demak, ampermetr ko‘rsatayotgan tokni transformatsiya koeffitsientiga 
ko‘paytirib birlamchi chulg‘amdan o‘tayotgan katta tok qiymatini aniqlash 
mumkin ekan. Ko‘pincha elektr o‘lchov priborlari ulangan zanjir yuqori 
kuchlanpshli zanjirdan tok transformatori vositasida ajratiladi. Birlamchi 
chulg‘am izolyasiyasi buzilsa, yuqori kuchlanishning ikkilamchi chulg‘am 
zanjiriga o‘tishi juda xavfli.
4.3.4-rasm. Tok transformatorlari va ularning ulanish sxemasi. 

---

219 
Shuning uchun ikkilamchi chulg‘am qismalaridan biri va po‘lat o‘zak erga 
ulangan bo‘lishi kerak. Tok transformatori ishlab turganda ikkilamchi chulg‘am 
zanjiri uzilib qolsa, birlamchi chulg‘amdagi katta tok magnitlovchi tok bo‘lib 
qoladi, oqibatda magnit oqimi ko‘payib ketadi. Normal sharoitda juda kichkina 
bo‘lgan ikkilamchi chulg‘am kuchlanishi juda ko‘payib ketadi, bu esa xodimlar 
uchun juda xavflidir. [1,8] 
Po‘lat o‘zakda quvvat isrofi ko‘payib ketishi natijasida transformator qizib 
ketadi va buziladi. Ikkilamchi chulg‘am zanjiri uzilib qolmasligi uchun bu 
maqsadda ko‘ndalang qirqimi 2,5...4 mm bo‘lgak yo‘g‘on mis simlar ishlatilishi 
kerak. Agar birlamchi chulg‘amdan tok o‘tib turganda ikkilamchi chulg‘amga 
o‘lchov priborlari ulan–maydigan bo‘lsa, bu chulg‘am qisqa tutashtirib 
qo‘yilishi lozim. Agar tok transformatorining yuklamasi ko‘payib ketsa, 
o‘lchashdagi xatolik ko‘payib ketadi. Tokni o‘lchashdagi xatolik quyidagicha 
aniqlanadi: 
%
100
/
1
1
1
2
2
1




I
I
I
f


(4.3.6)
Klassi 0,2; 0,5; 1; 3; 10 bo‘lgan tok transformatorlari uchun birlamchi tok 
nominal qiymatga ega bo‘lganda, o‘lchashdagi xatolik mos holda 0,2; 0,5; 1; 
3 va 10% dak ortmasligi kerak. 
Bundan tashqari, tok transformatorlarida burchak xatoligi 
δ
1
ham bo‘ladi. 
Burchak xatoligi 0,2; 0,5 va 1 klass tok transformatorlari uchui, mos holda, 10, 
40 va 80 min dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Magnitlovchi tok ortsa, 
transformatorning ikkala xatoligi ham ortadi. 
O‘lchov transformatorlari yordamida quvvat va sarflanadigan energiya ham 
o‘lchanadi. YUqori kuchlanishli va katta tokli zanjirlarga vattmetr va 
schyotchiklar kuchlanish hamda tok transformatorlari orqali ulanadi. Bunda 
ularning tok g‘altaklari tok transformatoriga, kuchlanish g‘altaklari esa 
kuchlanish transformatoriga ulanadi. Birlamchi zanjir quvvatini aniqlash uchun 
vattmetr ko‘rsatayotgan qiymatni (W) tok va kuchlanish transformatorlarining 
transformatsiya kozffitsientiga ko‘paytirish lozim, ya’ni: 
P
1
=
W
∙ 
K
k
∙ 
K
t
. (4.3.7) 

---

220