Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

4.3.2. 
O‘lchov 
transformatorlari, 
payvandlash 
transformatorlari, 
o‘zgaruvchan tok chastotasini o‘zgartiruvchi transformatorlar va 
ularning qo‘llanilishi. 
O‘lchov transformatorlari - 
Oddiy elektr o‘lchov priborlarini to‘g‘ridan–
to‘g‘ri yuqori kuchlanishli (masalan: 10, 35, 110 kV) va katta tokli (masalan: 
200, 400, 600 A va hokazo) zanjirlarga ulash mumkin emas. YUqori 
kuchlanish va katta tokni to‘g‘ridan–to‘g‘ri o‘lchaydigan elektr o‘lchov 
priborlari amalda ishlatilmaydi. SHuning uchun elektr o‘lchov priborlari yuqori 
kuchlanishli va katta tokli zanjirlarga maxsus o‘lchov transformatorlari orqali 
ulanadi. O‘lchov transformatorlari elektr o‘lchov priborlariniig o‘lchash 
chegaralarini kengaytirish hamda o‘lchash zanjirlarini yuqori kuchlanishlardan 
ajratish uchun ishlatiladi.
O‘lchov transformatorlari ikki xil bo‘ladi: 
1. Kuchlanish transformatorlari;
2. Tok transformatorlari.
1. 
Kuchlanish transformatorlari
o‘lchanishi lozim bo‘lgan yuqori 
kuchlanishni o‘lchanishi qulay bo‘lgan past kuchlanishga, ya’ni 100 V gacha; 
tok transformatori o‘lchanishi lozim bo‘lgan katta tokni ulchash qulay bo‘lgan 
kichkina tokka, ya’ni 5 A gacha kamaytirib beradi. 
Kuchlanish transformatori po‘lat o‘zak va ikkita chulg‘amdan iborat kichik 
quvvatli oddiy transformatordir. Uning o‘ramlar soni ko‘p bo‘lgan birlamchi 
chulg‘ami (qismalari 
A - X
) ga o‘lchanishi lozim bo‘lgan yuqori kuchlanish 
U
1
beriladi. O‘ramlar soni kichik bo‘lgan ikkilamchi chulg‘amiga ichki qarshiligi 
katta bo‘lgan o‘lchov priborlari (masalan, voltmetr, vattmetr yoki 
schyotchiklarning kuchlanish g‘altaklari) parallel ulanadi (10.7–rasm).
Kuchlanish transformatorining ikkilamchi chulg‘am zanjiriga ulanadigan 
o‘lchov priborlarining qarshiliklari katta (masalan, 1000 Om va undan 
ortiq) bo‘lgani uchun bu zanjirda tok juda kichkina bo‘ladi. Demak, kuchlanish 
transformatori oddiy kuch transformatorining salt ishlash sharoitiga yaqin 

---

216 
sharoitda ishlaydi. Kuchlanish transformatorining birlamchi chulg‘amiga turli 
qiy–matli katta kuchlanish berilganda uning ikkilamchi chulg‘amining 
kuchlanishi 
Ů
2

100 V bo‘ladi. Demak, kuchlanish transformatori o‘lchanishi 
lozim bo‘lgan yuqori kuchlanishni 100 V gacha kamaytirib berar ekan. 
4.3.3-rasm. Kuchlanish transformatorining ulanish sxemasi. 
Kuchlanish transformatorida tok qiymati juda kichkina bo‘lgani uchun uning 
chulg‘amlari qarshiligida kuchlanish pasayishini e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. 
Bunda: 
Ů
1

-
Ė
1
va 
Ů
2
=
Ė
2
bo‘ladi. 
Kuchlanish 
transforma-torining 
transformatsiya koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: 
.
2
1
2
1
2
1
U
U
Е
Е
К
к





(4.3.1)
Transformatsiya koeffitsienti transformatorning pasportida ko‘rsatiladi. 
Ikkilamchi chulg‘amiga 100 V li voltmetr ulanadi. U holda birlamchi (yuqori)
kuchlanish quyidagicha aniqlanishi mumkin: 
Ů
1
=
K
k 
∙ 
Ů
2
. (4.3.2) 
Kuchlanish transformatori ishlaganda uning chulg‘amlaridan kichkina tok 
o‘tib turadi. Bu sharoitda 
Ů
1
≠
Ė
1
va 
U
2
≠
E
2 
bo‘ladi. Bunday o‘lchashda xatolikka 
yo‘l qo‘yiladi. O‘lchashdagi nisbiy xatolik quyidagicha aniqlanadi: 
%
100
1
1
2




U
U
К
U
f
к
н
(4.3.3)

---

217 
Kuchlanish transformatorlari ikkilamchi chulg‘amining nominal quvvati 20 . 
. . 100 VA gacha boradi. 
Kuchlanish transformatorining yuqori va past kuchlanish chulg‘amlari 
umumiy o‘zakda joylashadi. Chulg‘amlar izolyasiyasi buzilsa ikkilamchi 
chulg‘amda yuqori kuchlanish hosil bo‘lishi mumkin, bu xodimlar uchun juda 
xavflidir. SHuning uchun ikkilamchi chulg‘am qismalaridan biri va 
transformatorning magnit o‘tkazgichi erga ulab qo‘yilishi kerak. Odatda, 6 kV 
gacha kuchlanishli transformatorlar quruq transformatorlar hisoblanadi, ya’ni 
ular havo bilan sovitiladi. Undan ortiq kuchlanishda moy bilan sovitiladigan 
kuchlanish transformatorlari qo‘llaniladi. Kuchlanish transformatorlari ham bir 
va uch fazali bo‘ladi. Uch fazali transformatorning chulg‘amlari yulduz usulida 
ulanadi. NOM–b, NOM–10, NTM–10 va hokazo markali kuchlanish 
transformatorlari ko‘p ishlatiladi. Kuchlanish transformatorlarining birlamchi 
chulg‘amining kuchlanishi 380 V dan 400 kV gacha bo‘lishi mumkin. [1,9]