Ichki kasallikiar

6 .9 . Arterial gipertoniya
Arterial gipertoniya
( y u n o n . /ту/?ег—o r t i q c h a ,
tonos—
ta ra n g lik , 
b o s i m ) yoki es s e n sia l g i p e r t e n z i y a — a r te r ia l q o n b o s i m i n i n g
oshishi b ilan k e c h a d ig a n su ru n k a li kasallikdir, b u n d a h a m m aksim al 
(sistolik), h a m m i n im a l (d ia sto lik ) a rte ria l q o n b o sim i k o ‘tariladi. 
G i p e r te n z i y a n i n g b o s h q a s h a k lla r id a n farqli ra v ish d a , g ip e rto n iy a
kasalligida a rte ria l b o s i m n in g y u q o ri b o i i s h i b u y ra k yoki e n d o k r in
b e z la r i k a s a llik la ri o q i b a t i d a b o ‘l m a y , balk i q o n b o s i m i id o ra
etilishining buzilishiga b o g ‘liq b o l a d i . Arterial g ip erto n iy an in g asosiy 
b e l g i l a r i d a n b iri b i r l a m c h i a ’z o l a r p a t o l o g i y a s i b i l a n b o g ‘liq 
b o l m a g a n a r te ria l q o n b o s im in in g ortish i. Bu kasallik y u r a k - q o n
t o m i r tiz im i t o m o n i d a n a s o r a tla r y u z a g a kelishi b ila n x a r a k te r ­
la n a d i.
E tiologiyasi.
A r t e r i a l g i p e r t o n i y a n i n g k e lib c h i q i s h s a b a b i 
95 % h o d is a la r d a n o m a ’lu m (essensial g ip e rto n iy a ). M a r k a z iy nerv 
fa o liy a tid a t e z - t e z ta k r o r la n a d i g a n salbiy k e c h in m a la r , m o d d a l a r
a lm a s h i n u v i n i n g i z d a n c h iq is h i, irsiy m o y illik , b a ’zi b ir tash q i 
o m illar, g ip o d in a m iy a (k a m h a rak atlan ish ), o ‘tk ir r u h iy -e m o ts io n a l
185

---

ja r o h a t l a r va m a rk a z iy asab faoliy a tin in g k lim a k s m u n o s a b a t i bilan 
iz d a n c h iq is h i, n ik o tin k a b ila r t a 's ir id a a rte ria l g ip e r to n iy a n in g
kelib c h iqishida m u h i m a h a m iy a tg a ega. Alkogol (10 % ) va sem izlik 
( o r ti q c h a v a z n g a ega boMish) a rte rial q o n b o s i m in i k o ‘tarilishiga 
olib kelishi m u m k in . S h u n in g d e k , q u y id a g i k a sa lliklar va h o la tla r
h a m s a b a b b o ‘lish i m u m k i n : b u y r a k k a s a l l i k l a r i , e n d o k r i n
k asa llik lar ( K u s h i n g s i n d r o m i , f e to x r o m o s i t o m a , a k r o m e g a liy a , 
giperparatireoidizm , qandli diabet), hom iladorlik, ao rta koarktatsiyasi.
T a s h q i m u h i t d a n b o s h m iy a n i n g oliy boM im lariga a s a b la rn i 
to liq t i r a d ig a n t a ’s ir o tla r kelib tu ris h i n a tija s id a b o s h m i y a n i n g
ke c h ish i qism la ri d o i m q o ‘z g ‘alg an h o ld a tu r a d ig a n boNib q o la d i. 
M iy ad ag i m a n a s h u q o ^ a l i s h o ‘c h o q la r i q o n to m ir la rig a t a ’sir 
k o ‘rsatib, u l a r t o n u s i n in g t o ‘g ‘ri id o ra e tilish in i b u z a d i, n a tija d a
a r z i m a g a n s a b a b d a n h a m t o m i r l a r to n u s i o ‘zga rib, q o n b o sim i 
k o ‘tarilib tu r a d ig a n boNib q o la d i. Bu h o d isa b o r a - b o r a k u c h a y ib , 
d o im iy tus ola boshlaydi va oxiri q o n bosim i m u d o m y uqori d arajada 
tu r a d ig a n b o ‘ladi. V a q t o ‘tg an sayin turli o rg a n va t o ‘q im a l a r d a n
c h iq a d ig a n g o r m o n l a r h a m d a b o s h q a faol m o d d a l a r vositasi b ilan 
o r g a n iz m g a t a ’sir k o ‘rsa tuvc hi m e x a n iz m la r q o n b o s im in in g y u q o ri 
tu ris h in i q u v v a tla b b o ra d ig a n b o T ib q oladi.
Klinikasi.
H o z irg i v a q td a a r te ria l g i p e r t o n i y a n i n g
q u y id a g i 
ta sn ifid a n foy d a la n ila d i (1 9 9 9 -y ild a J S S T t o m o n i d a n jo r iy etilgan):
T o ifa s i
S is to lik a r te r ia l b o s im
( m m s im o b u s tu n id a )
D ia s to lik a r te r ia l b o s im
( m m s im o b u s tu n id a )
O p tim a l
120 d a n k a m
8 0 d a n k a m
N o r m a l ( m e ’y o riy )
1 2 0 - 1 2 9
8 0 - 8 4
M e ’y o r c h e g a r a s id a
k o ‘ta r ilg a n
1 3 0 - 1 3 9
8 5 - 8 9
G ip e r to n iy a
1 d a r a ja
1 4 0 - 1 5 9
9 0 - 9 9
C h e g a r a v iy
1 4 0 - 1 4 9
9 0 - 9 5
II d a r a ja
1 6 0 - 1 7 9
1 0 0 - 1 0 9
II I d a ra ja
180
1 10 v a u n d a n y u q o ri
A lo h id a s is to lik a r te r ia l 
g ip e r to n iy a
140
9 0 d a n k a m
C h e g a r a v iy
1 4 0 - 1 4 9
9 0 d a n k a m
186

---

K lin ik k e c h is h ig a q a r a b , u c h dav rg a b o ‘linadi:
1. B irinchi d a v r — x astalik n in g b o s h la n g ‘ich davri b o ‘lib, b u n d a
q o n b o sim i, a s o s a n , r u h i y - h a y a j o n t a ’sirida v a q t i n c h a k o ‘tarilib
tu r a d i, b u d a v r d a kasallik q a y ta la n a d i.
2. Ik kinchi d a v r — arterial b o s im n in g m u d o m k o ktarilib turilishi 
b ilan x a r a k te r la n a d i, m a x su s d a v o q ilin m a s a , b o s im p a sa y m a y d i. 
G i p e r to n iy a krizlariga m oyillik p a y d o b o ‘ladi.
3. U c h i n c h i d a v r — sk le ro tik d a v r d e b a talib , b u n d a b u y ra k va 
b o s h q a a ’z o la r to m irla rid a , a o r ta toj to m irla ri bilan m iya to m irla rid a 
q a y t m a s o ‘z g a ris h la r p a y d o b o l a d i .
B u n d a n tash q ari:
1. X a sta lik n in g s e k in k e c h a d ig a n turi.
2. Z o ‘rayib b o r a d ig a n (xavfli) turlari.
3. U z o q m u d d a t d a v o m e ta d ig a n tu rlari m avjud.
K a sa llik n in g b o s h la n is h id a g ip e r to n iy a a lo m a tla r s iz k e c h a d i.
B e m o r n i n g a s a b la ri b o ' s h a s h g a n , m e h n a t q o b iliy a ti p a s a y g a n , 
b o s h o g krig ‘i, b o s h a y la n ish i, b o s h n i n g lo 'q illa sh i, y u ra k u rish in in g
te z la sh u v i t e z - t e z k u za tilad i. A m m o k o ‘p h o lla r d a kasallik b iro r 
a l o m a ts iz k e c h ib , a rte ria l b o s im o ‘l c h a n g a n h o ld a g in a a n iq la n a d i. 
K e y in c h a lik n a fa s qisishi, y u ra k s o h a s id a o g 'r iq p a y d o b o l a d i .
K asallik riv o jlan ish in in g m iy a t u r id a m iy a d a q o n aylanishi buzilib, 
insult yuz b e rish i e h tim o li m av ju d . A rte rial g ip e rto n iy a g a u c h r a g a n
b e m o r l a r q u l o q d a s h o v q in eshitilish i, b a d a n d a c h u m o l i y u r g a n d e k
hisning p a y d o boMishi, k o ‘z o ld in in g jim irlashi, k o ‘rishning b uzilishi, 
y u r a k s o h a s id a y o q im s iz his sez g isin in g p a y d o boMishi, injiqlik, 
u y q u s iz lik , u m u m i y b e h o llik , m e h n a t q o b iliy a ti va x o t i r a n i n g
s u s a y ish id a n sh ik o y a t qiladilar.