Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

6-§. Kolonlarning huquqiy holati
Kolonlar Rim imperiyasi davrida vujudga kelgan shaxslardir.
Rim davlatida imperatorlarning konstitutsiyalarini, huquqshunos-
lar asarlarini, magistratlar ediktlarini, umumiy majlis qarorlarini
kodifikatsiya qilishni huquqshunoslar oldiga vazifa qilib qo‘yilar
ekan, eng avvalo Yustinian kodeksi, digesti, novellasi va institut-
siyasi vujudga kelishidan oldin ham qonunlar kodifikatsiya qilinib,
Feodosiya kodeksini vujudga keltirgan va birinchi marotaba ushbu
kodeksda kolonlarning huquqiy holati haqida fikrlar yuritilgan.
Lekin kolonlarning paydo bo‘lishi va ularning jamiyatni rivojlanti-
rishdagi ta’siri haqida manbalarda yetarlicha ma’lumotlar kel-
tirilmagan.
Kolonlar — bu ijarachilar, ya’ni yerni ijaraga beruvchi
quldorlar ma’lum shartnomalar asosida haq to‘lab turish evaziga
yerni kolonlarga topshiradi. Kolonlar quldorlardan yerni olgach
mustaqil harakat qilgan, hatto ulardan yerni ishlash, urug‘lar
sotib olish maqsadida pul ham qarz oladi va xo‘jayiniga iqtisodiy
tomondan qaram bo‘lib qoladi. Kolonlarni yer bilan bog‘lash
maqsadida 322-yilda qabul qilingan konstitutsiya kolonlar
tomonidan o‘zboshimchalik bilan tashlab ketilgan yerlarga, ular-
ning o‘zlarini  majburiy qaytarishni tikladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarni mustahkamlash yuzasidan
357-yilda yana bir qonun qabul qilingan va unda yer kolonlarsiz,
ya’ni ijaraga olgan shaxslarsiz sotilishi mumkin emas, degan qoida
qat’iy belgilanmagan. Bu qoidalarning barchasi fuqarolik huquqiy

---

65
layoqatga to‘liq ega bo‘lgan kolonlarni yerga bog‘lab qo‘ydi va shu
bilan birga, ularni shu yerda yashasin, o‘z faoliyatini amalga
oshirsin degan tamoyilni Rim quldorlik davlati yanada mustah-
kamladi.
Kolonat (kolonlar huquqiga ega bo‘lish) asosan ota-onasi kolon
bo‘lgan shaxslardan tug‘ilgan farzandlar, ozod bo‘lgan shaxslarning
kolon bo‘lishi va yer bilan bog‘liq bo‘lishini e’tiborga olib, o‘zaro
kelishuvlarni tuzish asosida va 30 yil davomida kolonlar yashagan
turmush tarzida istiqomat qilgan shaxslar kolonlar huquqiga yoki
uning huquqiy holatiga ega bo‘lganlar. Kolonlikdan ozod bo‘lish
asosan kolon tomonidan ijaraga berilgan yerni sotib olish hamda
diniy munosabatlarga o‘zini to‘liq bag‘ishlash asosida amalga
oshirilgan va ular ozod bo‘lgan.
Kolonlar institutining vujudga kelishi kolonni yer, mablag‘,
sug‘orish, qayta ishlash bilan bog‘lab qo‘yish quldorlik jamiyatining
rivojlanib va taraqqiy etib borayotgan va o‘zining tizimida feodal
munosabatlarni (krepostnoy huquq) vujudga keltirayotgan va feodal
jamiyatiga o‘tish uchun asos paydo bo‘layotganligidan darak berardi.