|
Nafas organlari fiziologiyasi
Odam organizimidagi xavo almashinish jarayoni o’pka va uning xavo yo’llari orqali bajariladi. Kislorod o’pka orqali qonga o’tsa, karbonat angrid aksincha tashqariga chiqadi. Shunday qilib tirik odam bilan atrof-muhit o’rtasida aloqa-nafas jarayoni bajariladi. O’pka al’veolalaridagi kislorod qonga so’rib, yurakga boradi, u erdan qin tomirlari orqali butun organizimga (hujayralarga) tarqaladi. Hujayralardan esa karbonat angidrid ajralib qonga so’riladi va vena qon tomiri orqali yurakka, o’pkaga boradi. O’pkadan xavo yo’lari orqali tashqariga chiqadi. Shunday qilib nafas chiqarish sodir bo’ladi.Odatda o’pka orqali xavo almashinish jarayoniga tashqi nafas deyiladi .Hujayralardagi xavo almashinish jarayoni esa ichki yoki to’qima nafasi nomi bilan ataladi. Ichki nafas hujayralari bilan kapillyarlar o’rtasida sodir bo’ladi. Odam tinch turgan vaqtda, har bir minutda o’rtacha 16-20 marta nafas oladi. Bunda 4-6 L ga yaqin xavo qabul qilib,o’pka ventilalyaciyasi tezlashadi. Bu vaqatda nafas muskullaridan tashqari, qorin va bo’yin muskullari ham ishtirok etadi.
Bola embrion rivojlanish davrida yo’ldosh orqali nafas olganligi sababli uning puchaygan o’pkasida xavo bo’lmaydi.Tug’ilgan bolaning kindegi kedilib bog’langandan so’ng, bola qonida korbanat angidrid gazi oshib borib nafas markazini qo’zg’atadi.Qo’zg’algan markazdan impul’s nerv orqali nafas yo’liga boradi va birinchi bor nafas olishga sababchi bo’ladi. Nafas olish boshlangandan so’ng o’pka hajmi va ko’krak qafasi asta-sekin kengayib boradi. Ko’krak qafasi hajmi o’pkaga nisbatan tezroq kattalashadi. O’pka hajmi ham atmosfera bosimi ta’sirida kengayib, kattalashib boradi. Ayni vaqtda plevra (visceral) bilan o’ralgan o’pkada, shuningdek ko’krak qafasini ichki yuzini qoplagan (parietal) plevra varaqlari bo’shlig’i oralig’ida atmosfera bosimiga nisbatan 5-9 mm (simob ustini hisobida ) kam bo’lgan manfiy bosim paydo bo’ladi.Shuning uchun ham nafas o’pka kengayib, nafas chiqargabda torayadi va o’pka cirkulyaciyasi vujudga keladi.
Nafas olish va chiqarish uzunchoq miyaning qorincha tubida joylashgan nafas markazidan bir yerida paydo bo’ladigan qo’zg’alish bilan bog’liqdir. Qo’zg’alish diafragma qovurg’a orqali nervlar vositasida markazdan orqa miya orqali ona shu (nafas) muskullarning qiqarishi natijasida yuzaga keladi. Natijada diofragma qiqarib pastga tushadi, tashqi qovurg’a orqali muskullar qisqarib qovurg’alar yuqoriga ko’tariladi, to’sh suyagi oldinga surilib ko’krak bo’shlig’ini kengaytiradi va nafas olishga, hovoning nafas yo’llari orqali o’pkaga erkin yo’llanishga sharoit yaratadi. Nafas chiqarilganda esa ichki qovurg’a oraliq muskullar qisqaradi, diofragma qorin bo’shlig’idagi orgonlarining bosmi ostida yuqoriga ko’tariladi, ko’krak qafasini torayib ilgari holatga qaytishining tamirlaydi. Natijada o’pka hajmi ham kamayib, ichidagi bosim bir muncha ortadi va hovo o’pkadan tashqariga chiqariladi. O’pkaga kirgan hovo bronxlor orqali al’veolarga boradi. Al’veolarga devorlari bir qavati epiteliydan tuzilgan bo’lib, ularni kapilliyarlarning qalin to’ti o’rab turadi. Al’veolarning devorlari yupqa van nam bo’lgani uchun kislarodni osongina qonga, karbanot angidridni aksincha vena qonidan al’veolalarga o’tishiga imkon beradi.
Odam tinch nafas olganda har bir 500 мл havodan 325 ml al’veolaga boradi. Qolgan 175 ml keyingi nafas olganda qo’shilib 500 ml bo’ladi. Nafas chiqarganda nafas yo’lidan oldin 175 ml qoldiq xavo, so’ngra al’veoladagi xavo chiqadi. Shumday qilib, hovo yo’lida doimo 175 ml iligan hovo bo’ladi. Shuning uchun chuqur nafas olganda oldin iliq ,songra sovuq havo yo’nalishi seziladi, tinch nafas olingada esa sezilmaydi
Qondagi kislorodni hamda CO² ni ham eritrocitlar tarkibigidagi gemoglobin ximiyaviy biriktirib tashidi. O’pkadan qonga o’tgan kislorod bilan boyigan gemoglobinga oksigemoglobin deyiladi. Oksimoglobin to’qimalarga tarqaladi. To’qimalardan mavjud CO² kipillyarlarga so’rilib, vena qoni bo’lib yurakka, undan o’pkaga o’tadi va nafas orqali havoga chiqib ketadi.
Odam suv ostiga tushgan sari bosim ortib borib qan va to’qimalarda gazlarning erishi kuchayadi. Bunday holda azotning erish havfi tug’iladi. Lekin Erigan gazlar odam sog’lig’iga unchalik ta’sir qilmaydi. Agarda odam suv ostidan yuzaga tez ko’tarilsa, bosim o’zgarib erigan gazlar ajraladi va qon to’qimalarida gaz pufakchalariga aylanadi.Kislarod pufakchalari, o’z navbatida asta-sekin to’qimalarga shimiladi. Erigan azot pufakchalari esa aksincha, shimilmasdan kapillyarlarga tiqilib qon aylanishini buzadi. Bunday holatga Kesson kasalligi deb ataladi. Bu vaqtda odamni yuksak bosimli kameraga joylab, bosimni asta-sekin pasaytira borilgandagina erigan gazlar nafas bilan tashqariga chiqishi va odam normal holatga qaytishi mumkun.
Odam yuqoriga (balandlikka) ko’tarilgan sari kislorodning parcial bisimi ham kamayadi. Jumladan 3 km balandlikda kislorod miqdori 1/3 ga kamayib bosim 510 mm bo’ladi, 9 km balandlikda esa kislorod 2/3 ga kamayib bosim (simob ustini hisobida) 200 mm ga tushib ketadi. Bunday sharoitda organizimda kislorod sezilarli kamayadi. Natijada odam bo’shashib, qimirlashga holi qolmaydi. Nafas siqish va ko’karish alomatlari boshlaib, o’zidan ketadi. Shuning uchun samaliyotlarda mahsus asboblar yordamida odamlarni etarlicha kislorod bilan tamirlab turiladi.
Turli sabablarga ko’ra (zaharlanish, suvga cho’kish, og’ir o’pka kasalliklari) odamda bo’g’ilish (asfiksiya) sodir bo’ladi. Bunda to’qimalar qondagi kisloroddan foydalanila olmaydi. O’pkada esa suv yoki ekssudat yig’ilib qolib kilorod va gemoglobinning birlashish qobiliyati buziladi. Odam zaharlanganda nafas yo’lari va fermentlar ishdan chiqib (falajlanib) hujayralar qondagi kiloroddan foydalana olmaydi.
Ba’zan odamda himoya refleksi-yo’tal va aksirish paydo bo’ladi. Bu holat hiqildoq traxeyaning shilliq pardasiga yot zarrachalar to’planib shilliq yopishib qolganda, nerv ohirlarining qitiqlanishi natijasida nafas olish markazi ta’sirlanishidan sodir bo’ladi.Natichada qisqa va chuqur nafas chiqrish (yo’talish) vujudga keladi. Yo’tal zarbi esa yot jisimlarni chiqarib tashlaydi. Burun bo’shlig’i shilliq qavati chang zarrachalari bilan qoplanganda nerv ohirlarining ta’sirlanishi (reflector yo’li bilan) natichada aksirish vujudga keladi. Aksirish odam notekis sovugan paytida ham (habar berish) paydo bo’lishi mumkin.
Adabiyotlar:
1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й.
2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й.
3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.
Do'stlaringiz bilan baham: |
