|
Umarali NORMATOV: — Albatta, asr tongotarida boshlangan yangicha izlanishlar bora-bora sustlashib ketdi. Chunki nega shunday bo‘lgani ma’lum. Futurizm, simvolizm ko‘rinishlari, «so‘nggi priyom»lar ustida boshlangan sof adabiy bahslar keskin mafkuraviy-siyosiy dag‘dag‘a, aybnoma, tazyiqlarga aylana boshladi. 30-yillar o‘rtalariga kelib, sots.realizm sovet adabiyotining ijodiy metodi deb e’lon etilgandan so‘ng modernizmning har qanday ko‘rinishi ta’qiq va ta’qib ostiga olinadigan bo‘ldi. Ta’qib-tazyiqlar avjiga chiqqan o‘sha yillarda ham sots.realizm qolipiga tushmaydigan ayrim asarlar, chunonchi, Abdulla Qahhorning absurd belgilari mavjud hikoyalari, «Sarob», «O‘tmishdan ertaklar»dek yirik asarlari, Oybekning sof «ko‘ngil lirikasi» yaratilaverdi.
60-yillarga kelib ijodiy izlanishlar, bosib o‘tilgan yo‘lni qayta baholash uchun qisman yo‘l ochildi. Biroq «qo‘rquv saltanati», hadik tuyg‘usi hatto eng yorqin izlanuvchan ijodkorlarni ham hamon o‘z iskanjasida tutib turardi. Ba’zi misollar. Oybek o‘sha kezlari bitilgan tarjimai holida shunday deydi: «Mening birinchi she’rlarimda ko‘pgina qarama-qarshiliklar, izlanishlar uchrab turardi. Davrning eng muhim voqealariga hamohang she’rlar bilan bir qatorda sababsiz mungli nido bilan sug‘orilgan mavhum she’rlarim ham bor edi…
…«Tovushim» nomli she’rimda uzil-kesil shunday deganman: «Kurashadi ikki to‘lqin, qarab turaymi? Yo‘q! Bolg‘alar, o‘roq safi ila boraman!» Men hamma vaqt «qo‘llarida bolg‘a ushlaganlar» to‘g‘risida yozishni orzu qilardim.»
Shu tariqa Oybekdek ulkan iste’dod egasi davr tazyiqi ostida ilk ijodidagi o‘zining noyob izlanishlari samaralaridan yuz o‘girishga majbur bo‘ladi. Qarangki, shoir o‘zi xush ko‘rgan «davrning eng muhim voqealariga hamohang», «qo‘llariga bolg‘a ushlaganlar» to‘g‘risidagi she’rlari allaqachon eskirdi, ahamiyatini yo‘qotdi; muallif salbiy baholagan «voqelikdan yiroqlashtiradigan», «sababsiz mungli nido bilan sug‘orilgan mavhum she’rlari» esa XXI asrga yetib keldi, hozirgi she’rxonlarni, she’riyat tadqiqodchilarini ayni o‘shanday ko‘ngil taronalari ko‘proq maftun etayotir…
Adabiyot dunyosi qiziq ekan-da, ba’zan shoirning o‘zi to‘g‘ri degani noto‘g‘ri, noto‘g‘ri degani haq-haqiqat bo‘lib chiqarkan.
Butun ijodi izlanishlar bilan kechgan, ayniqsa, 60- yillar milliy she’riyatimiz tafakkur tarzida yuz bergan muhim o‘zgarishlar boshida turgan, «99 miniatyura» kitobi bilan katta e’tibor qozongan novator shoir Asqad Muxtor o‘sha davr zamonaviy jahon she’riyatidagi noan’anaviy izlanishlarni aslo hazm qila olmaydi, modernistik yo‘llardan borayotgan shoirlarni she’riyatning o‘z ichidan chiqqan «ashaddiy dushmanlari», «lo‘ttiboz abstraktsionistlar», she’rni fikrdan ham, hisdan ham, mantiq va maslakdan ham mahrum qilishga, uni «yashash, ulg‘ayish qurolidan shaldiroq o‘yinchoqqa aylantirishga urinuvchilar» deya ayblaydi. Bu albatta, davr adabiy siyosatining, mafkuraviy-siyosiy tazyiqning shoir shuuridagi oqibat-asorati edi. O‘sha yillarda rasmiy doiralarda modernizmga munosabat ayni shunday edi. Baxtimizga zamonlar o‘zgardi, johil mustabid adabiy siyosat tagiga suv ketdi. Afsus, ming afsus, bugungi erkin ijodiy tafakkur zamonida ham modernizmga goho xushlamay, o‘gay ko‘z bilan qarashlar uchrab turibdi. Iste’dodli tanqidchi Suvon Meli hech tap tortmay mana bularni yozadi: «Anchayin ishonch bilan aytish mumkinki, modernizm g‘arb hodisasi sifatida o‘zbek ma’naviy muhitida nash’u namo topa olmaydi. Modernistik qora va tushkun kayfiyat bizda ildiz ota olmaydi. Sharqona islomiy ma’naviyat, o‘zbek ma’naviyati bunga yo‘l qo‘ymaydi». Atoqli adibimiz Odil Yoqubovning fikricha: Har bir xalqning faqat adabiyot va san’atigina emas, kundalik yemishi ham har xil bo‘ladi. Masalan, Afrikada Bambuk degan daraxt o‘sadi. Afrika va Janubiy Amerikada kokos yong‘og‘i va kaktus o‘sadi. Bu mamlakatlar aholisi ana shu ne’matlarni jon-dillari bilan iste’mol qilishadi. Bu daraxtlarni ildiz-pildizlari bilan ko‘chirib olib kelib, o‘zimizda eking, xalq ularning mevasini tili tamshanib iste’mol qilarmikan? Yo‘q. Iste’mol qilmaydi. Bizning bobolarimiz ular o‘rniga qovun ekishgan. Bizning ajdodlarimiz va o‘zimiz ham shirinligidan odamning tilini kesadigan shu qovunlarni iste’mol qilib balog‘at yoshiga yetganmiz. Mening nazarimda, Abdulla Qodiriy va Cho‘lponning asarlari ana shu qovunlarni eslatadi…»
Dunyoni, milliy madaniyatlar, san’at va adabiyotlarni «Јarb» va «Sharq» deb keskin ajratish, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishlardan qachon qutilar ekanmiz!? Milliy qadriyatlar, an’analar qanchalik rang-barang bo‘lmasin, dunyo bitta-ku, jamiki elatlar, butun bashariyat bitta Odam Ato bilan Momo Havoning zurriyodi-ku! Dunyoning biron chekkasida, biron millat madaniy hayotida paydo bo‘lgan noyob badiiy ixtiro, xayrli tajriba boshqa o‘lkalarga, milliy adabiyotlarga ko‘chib o‘tishi, u yerda ildiz otib, unib-o‘sib, yangidan hayot boshlab nash’u namo topaverishi tabiiy bir hol. Yozuvchi aytmoqchi, Abdulla Qodiriy, Cho‘lponning shirinligidan tilni kesadigan qovunlarimizni eslatadigan asarlari tarkibida g‘arb mevalarining ta’mi — elementlari to‘lib-toshib yotibdi-ku! Hozirgi globallashuv, axborot ummonida, zamonaviy kommunikatsiyalar asrida bu jarayon g‘oyat tezlashmoqda. Odamzod shunga chuqur ehtiyoj sezmoqda. Odamlarning, xususan, yosh avlodning yashash, fikrlash tarziga, ma’naviy ehtiyojiga bir nazar tashlang — har qadamda siz yangilikka — modernga tashnalikni ko‘rasiz. Milliy adabiyotimizda modern yo‘nalishning qaror topib borayotganligi hayotiy ehtiyoj, zarurat taqozosidir…
Modernizm o‘zbek muhitiga yot Јarb hodisasi degan gaplarni bugun, ya’ni plyuralizm adabiy hayotning tabiiy hodisasiga aylangan, xilma-xil adabiy oqimlarning amal qilishi tabiiy bir hol bo‘lib qolgan, qolaversa, eng muhimi, noan’anaviy yangicha yo‘llar allaqachon bu zamonda nash’u namo topgan, milliy hodisa tusini olgan, uning muayyan yutuqlari adabiyotshunoslik tomonidan e’tirof etilgan, ular o‘z kitobxonlarini topgan, topayotgan kunlarda eshitish g‘alati tuyularkan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
