Ibrat Dunyoni yangicha ko‘rish ehtiyoji

Umarali NORMATOV: — Modern she’riyatimiz rivoji oson va silliq kechayotgani yo‘q, albatta. Uning rivoji yo‘lida jiddiy qiyinchilik, kamchiliklar, turfa og‘ishlar mavjudligi hech kimga sir emas. Bu yangi adabiy jarayon oqilona tanqid, xayrixohlik ruhidagi bahs-munozaralarga nihoyatda muhtoj. Ana shunday bir vaziyatda hech qanaqa aniq dalil, ilmiy tahlillarsiz bu yo‘nalishdagi she’rlardan burun jiyirish, uni quruq rad etish hollariga duch kelayotirmizki, bundan afsuslanmay ilojingiz yo‘q. Modern she’riyat tanqidi hozirgi bu yo‘nalishning «o‘zbek ma’naviy muhiti»ga nomuvofiqligi, matnda «tinish belgilariga amal qilmaslik», nazm tuzilishining «qoida-qonun»lariga, nazariyaga mos tushmasligi, fikr-g‘oyaning mavhumligi xususidagi quruq nolishlardan nariga o‘tmayapti.
Nihoyat har qaysi adabiy-badiiy oqimda bo‘lgani kabi ijodkor shaxsi, darajasi, uning ijodiy jasorati, modern she’riyatning buguni va ertasini belgilaydi. Bu yo‘nalishda qalam tebratayotganlar aychayin bir havaskor qalamkashlar emas, ular orasida milliy va jahon adabiyoti, san’ati tarixi hamda bugungi kunidan chuqur xabardor yetuk ijodkorlar borligidan cheksiz quvonaman. Bu she’riyat ustida so‘z ochadigan, bahs yuritishga chog‘langan munaqqid o‘z saviya-darajasini ularning bo‘yi-basti bilan bir bor solishtirib olsa zarar qilmasdi.
Ulug‘bek HAMDAM: — Xo‘sh, shu choqqacha bahsini yuritganimiz modernizmning o‘zi nima? U qachon va qanday paydo bo‘lgan? Modernizmni bir necha xayolparast san’atkorlar «bekorchilik»dan o‘ylab topganlarmi? Yoxud tabiiy bir jarayon sifatida hayotimizga kirib kelganmi? Uning an’anaviy oqimlar, xususan, realizmdan nima farqi bor? Modernizmni realizm o‘rniga kelgan va uni (realizmni) o‘z hayot hujayralarini butunlay sarflab bo‘lgan oqim o‘laroq «iste’mol»dan chiqarib tashlashga qodir yo‘nalish deya olamizmi? Balki uning sajiyasida kompromisslik xususiyati ustundir?..
Bu va buning kabi yuzlab savollar tug‘ilishi tabiiy hol, albatta. «Jahon adabiyoti» jurnalining 2001 yil noyabr sonida rus olimi Aleksandr Genisning «XX asrning yetakchi uslubi» nomli maqolasi va ulkan ruhiyatshunos olim K. G. Yungning «Pikasso» otlig‘ essesidan yuqoridagi savollarning ayrimlariga javob topgandek bo‘lasiz. Genis yozadi: «Tarix vaqt bilan hisoblashmaydi, biroq bizlar solnomaga nazar solmay ish yurita olmaymiz. Ortga nazar tashlar ekanmiz, modernizm tarixning qaysi pallasidan boshlanganini bilib olamiz.
Londondagi mashhur ikki badiiy muzey jamoasi yaqinda ana shunday muammoga duch keldi. Ular o‘z xazinalaridagi san’at asarlarini o‘zaro taqsimlab olishlariga to‘g‘ri keldi: natijada Milliy galereyaga mumtoz tasviriy san’at asarlari, Teyt galereyasiga esa zamonaviy ijodkorlarning asarlari nasib etdi. Bu borada 1900 yil chegara chizig‘i vazifasini o‘tadi. Bu chegara chizig‘i har qancha bahsli va shartli bo‘lmasin, nafaqat taqvimiy, balki mantiqiy haqiqatga yaqinligi bilan ham e’tiborni tortadi. Biz modernizmni o‘tgan asr bilan tengdosh hisoblay turib, ham tarixan, ham badiiy jihatdan adolatli ish tutgan bo‘lamiz».
Modernizmning mohiyati haqida fikr yuritarkan, olim modernizmgacha san’atda vositalargina o‘zgartirib kelingan bo‘lsa, modernizm «tadqiq qilinayotgan ob’ektning o‘zini tamomila yangilagani»ni ta’kidlaydi. «Nitsshening «hech qanday faktlar mavjud emas, balki ularning talqini, in’ikosigina bor» degan aqidasini dastak qilib olgan modernizm muallifning tasavvuridagina mavjud voqelikning turli talqinlari, dunyoni turli sub’ektivizmlarning kurash maydoni sifatida aks ettira boshladi», deb yozadi yana olim.
Yung esa modernistik san’at mohiyatida ruhiy xastalikni ko‘radi. U bunday xastalikka chalingan kishilarni ikki guruhga ajratadi: «Bular nevrotiklar va shizofreniklar. Birinchi guruhga mansub (kishilar) sintetik xarakterdagi kuchli va yaxlit tuyg‘uga yo‘g‘rilgan suratlar chizishadi… Ikkinchi guruh, aksincha, shunday suratlar chizadiki, bu suratlar ularning mualliflariga hissiyot begona ekanini ko‘rsatib turadi. Ular har qanday hollarda yaxlit uyg‘un tuyg‘uni emas, balki, aksincha, qarama-qarshi kechinmalarni yoki ularning umuman yo‘qligini ifodalaydi. Bu suratlarning badiiy shaklida esa siniq chiziqlarda aks etgan tanazzul, inqiroz kayfiyati ustivorlik qiladi va bu o‘z navbatida ijodkorning ruhan bo‘linganini, ya’ni o‘zini boshqa odam deb fahmlashini bildiradi. Suratlar tomoshabinga yoqmaydi yoki aqlga to‘g‘ri kelmaydi, tajovuzkor ruhdaligi va beo‘xshov nosamimiyligi bilan unda qo‘rqinchli taassurot qoldiradi. Pikasso ana shu ruhiy (psixologik) tipga mansub» (Ahmad Otaboy tarjimasi).
Bunday qarash modernizmning kelib chiqishida ijtimoiy-psixologik faktorning dominant mohiyatiga urg‘u beradi. Chindanam XX asrga kelib insonning turmushi tsivilizatsiya oqibatida misli ko‘rilmagan darajada murakkablashdi, odamlarning o‘zaro ruhiy munosabatda bo‘lish imkoni toraydi, bunday ehtiyoj – ruh hayoti insonning ichiga hibs etildi, natijada ruhiy iztirob tug‘ildi, ruh kasallikka chalindi… Nazarimda modernizmning ruhiy-psixologik asosi shu nuqtadan boshlanadi.
Darhaqiqat, insoniyat hayotiga modern ruhning kirib kelishi asrlar davomida shakllanib-turg‘unlashib qolgan dunyoqarashni ostin-ustin qilib yubordi. Modernizm shunday mohiyatga ega ediki, u eng an’anaviy, eng mumtoz shakllar, tushunchalar bag‘riga ham hech tortinmay, hech ikkilanmay yorib kiraverdi. Modernizm bu – XX asrga kelib, insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’naviy sohadagi yoppa taraqqiyoti tufayli onglarda sodir bo‘lgan ulkan o‘zgarish – tafakkur tarzimizdagi yangi bosqich. U davrning umumiy, universal kayfiyati. U realizmga qarshi emas, balki realizm zaminida (materialida) barpo etilgan zamonaviylikning yangi qasri. Istilohning lug‘aviy ma’nosiga («modern» frantsuzcha «yangi», «zamonaviy» degani) e’tibor beradigan bo‘lsak, «modernizm tug‘ilishga tug‘ildi-yu, biroq endi o‘lmasa kerak!» deging keladi. Mantiqan olganda har qanday davr endi o‘z kayfiyatini aks ettirgan yangidan-yangi, zamonaviydan-zamonaviy asarini modern asarlar deb ataydi… Demak, modernizm hech qachon eskirmas ekan-da, degan o‘y ham keladi, ba’zan xayolga. Biroq ertangi kun hamisha o‘z bag‘rida kutilmagan sirni yashirib turishi bilan qudratlidir. U «bugun»ga nisbatan ancha erkin. Kelajakning bizning tasarrufimizdagi foizi unchalik katta emas. Binobarin, biz «modernizm mangu, modernizm hech qachon o‘lmaydi!» deganga o‘xshash hayqiriqlardan tiyilganimiz ma’qul. Agar modernizm mohiyatida biz faqat dunyoga yangicha qarash, uni o‘z davri darajasida badiiy his va idrok etishni tushunsak, ha, u abadiydir. Biroq modernizmni XX asr avvalida yomg‘irdan so‘ng potrab chiqqan qo‘ziqorindek ko‘paygan qismlari – kubizm, syurrealizm, abstraktsionizm, ekspressionizm, futurizm, dadaizm, giperrealizm, ridjionalizm kabi «izm»larning yig‘indisi sifatida tushunsak, ha, u ham tug‘ildi va umrini o‘tab bo‘layozdi (yuqorida nomlari keltirilgan «izm»larning aksari bir necha o‘n, hatto bir necha sanoqli yil «yashab», o‘rnini navbatdagi oqimga bo‘shatib berganligi adabiyotshunoslik tarixiga oid materiallardan ma’lum!). Nazarimda ushbu masalaga oydinlik kiritishga qodir yolg‘iz hakam – Vaqt! Chunki ahli bashar axborot asriga qadam qo‘ymoqda. Bu ham turmushni misli ko‘rilmagan darajada o‘zgartirib yuborishi, natijada insonning dunyoni estetik-badiiy jihatdan qabul qilishida yana-da keskinroq burilishlar yuz berishi hech gapmas… Mana, «izm»lar qanday va qayerda o‘zgaradi!.. Mana, nega biz modernizm mohiyatini to‘la tushunib-tushuntirib berolmasligimiz yetmaganidek, uning qancha umr ko‘rgani va yana qancha yashashi mumkinligi to‘g‘risida tayinli gap aytolmasligimizning sababi…