I. Tiykarǵı bólim I bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası

Mazmunı

Kirisiw…………………………………………………………….………..…2

I. Tiykarǵı bólim

I.1. Bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası
I.1.1 IX-XIII ásir baslarında Movarounnahr …………………….……………3
I.1.2. IX-XIII ásir baslarında Movarounnahrdıń sociallıq-ekonomikalıq geografiyası ……………………………………………………………………..………….5
I.2.Bap. Orta Aziyaǵa mo'g'ullar shabıwılı hám oǵan qarsı azatlıq háreketleri

I.2. 1. Mo'g'ul (Shaǵatay ) ulusi dáwirinde Orta Aziya tariyxıy geografiyası…11

I.2.2. Ámir Temur hám Temuriylar mámleketi tariyxıy geografiyası………….13
II.Juwmaqlaw………………………………………………………...................25
III.Paydalanig’an a’debiyatlar………………………………………................29

Kirisiw.

IX-XIII ásir baslarında Movarounnahr daǵı ǵárezsiz mámleketlikler hám olardıń siyasiy tariyxıy geografiyası Arab xalifaligida vIII ásir aqırı -IX ásirdiń baslarına kelip siyasiy jáne social turmısda payda bolǵan páseńlewler áqibetinde zaiflashuv yu zaga keldi. Bul waqıtta xalifalar xalıq qozǵalańların bastırıwda jergilikli zodagonlardan paydalanadı jáne bul zodagonlar xızmetlerin ornına qandayda bir vi loyatning noibi etip tayınlanǵan. Bul bolsa jergilikli zodagonlarni mámleket
basqarıw jumıslarında qatnasıwı ushın múmkinshilik beredi. Tap sonday ja rayonlar waqtında Xurasanda jergilikli xalıq wákillerinen bolǵan Tohir ibn Husayn Xurasan noibligiga o'tiradi. Bul waqıya 821-jılda júz berip, Tohir xalifa Ma'munni taxtga shıǵıwına járdem bergen edi. Tohir tez arada xalifa atınıń neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiyadan shıǵartirib taslaydı jáne bul onıń ǵárezsizlikti járiyalawın bildirar edi. Bul jańa úrim-putaq 873-jılǵa shekem dawam etip, usı jılda taǵı bir máháldeliy úrim-putaq safforiylar tárepinen tar-mor etiledi.
IX ásirdiń ekinshi yarımında Movorounnaqrda Samaniyler su lalası payda boldı. Bul úrim-putaq tiykarlawshisi Sabanlar bolıp, onıń xalifalik aldındaǵı xızmetlerin ornına aqlıqlarına Movarounnahrdıń túrli wálayatları járdemshilik retinde beriledi. Nuhga Samarqand; Ahmadga Ferǵana ; Yahyoga Shosh hám Ustrushona; Ilyosga Hirot beriledi. Samaniyler úrim-putaǵı járdemshilerine daslep Ahmad, 864-jılda onıń opatınan keyin bolsa balası Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma basshılıq etdi. 873-jılda Buxara xalqınıń usınısına qaray bul aymaq da Samaniyler bas qaruviga ótip, oǵan Nasrning úkesi Ismoil járdemshi etip tayınlanadı. Iyis moil Nasrga bo'ysunmay ǵárezsiz siyasat yurgiza baslaydı. 886 jılda Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma hám Ismoil ortasında urıs bolıp, Ismoil jeńiledi. Lekin eki jıldan keyin bolıp ótken keyingi dúgilisiwde Ismoil jeńis qazanadı hám 892-jılǵa shekem, yaǵnıy akesiniń opatına shekem rásmiy túrde Samaniyler húkimdarı retinde daǵaza etińmeydi. Ismoil taxt ga o'tirgach, mámlekette áskeriy, mámleket basqarıwı tarawlarında islo hotlar ótkeriledi. Ismoil Samaniy 900-jılda Buxara qasında Saffo riylar áskerin maqlubiyatga ushıratadı hám Xurasan da Somo niylar mámleketi quramına kiredi.
Samaniyler xalifalikdagidek húkimranlıq sistemasın ornatdılar. Mámleket tepasida ámir turǵan. Ámirliktiń basqarıw sisteması tómendegi cha bolǵan : dárgay (ámir sarayı ) hám toplam (mámleket mekememesi). Saray dagi eń ullı lawazımlı qojibi buzurg (ullı qojib) bolıp, oǵan saray ahliga kóz-qulaq bolıp turıw wazıypası júkletilgen edi. Odan keyin soqibi miyraslar (saray saqshıları baslıǵı ) turǵan.
Dárgaydıń xojalıq jumısları menen wákil shuǵıllanǵan. Mámleket basqarıwı Buxara Registoni átirapında jaylasqan on dana toplam qolında bolǵan Toplamı ministr, yamasa xojayi kalon. Ol barlıq : basqarıw, siyasiy hám xojalıq mákemelerin qadaǵalaw etken. ministr barlıq áskeriy kúsh larni hám taǵı basqargan. Onıń ixtiyorida esapshılar, xatker hám ko medicinalar, dápterdorlar bolǵan.
Toplamı amid elshilik hám zárúrli mámleketlik jumısların basqargan Ol toplamı rasoyil, toplamı dóretpe de delingen. Toplamı iyesiushrotsipohiylarni hám shoh sarayın materiallıq tárepten támiyinlegen. Jılına tórt ret áskeriylariga is haqı berilgen. Sohi bushrot áskeriy ıntızamdı da támiyinlep turǵan.
Toplamı soHibbarid mámleket elshileri hám wálayat hákimleri ústinen jasırın qadaǵalaw jumısların basqargan. Onıń qar wálayatda óz hámeldarları bolǵan.
Toplamı muHtasib bazarlarda tárezi bahanı, hám keyinirek xalıq tárepinen sháriyat nızam -qaǵıydalarına ámel gilinishini qadaǵalaw etip turıwshı shólkem. Tártipbuzar hám o'qrilar jayında jazalanǵan. MuHtasib óz wákilleri menen barlıq qalalarda iskerlik kórsetken.
Toplamı mushrif (qadaǵalaw etiwshi) ǵáziyne tabıs -shıǵımı hám basqa zárúrli mámleketlik jumısların qadaǵalaw etken. Bunnan tısqarı devo ni qazı, toplamı ziyo, toplamı mamlakai tán (mámleket múlkin bas qargan), toplamı -diniy mekemege berilgen mal-múlk ámeldegi bolǵan. Barlıq toplamlardıń wálayat hám qalalarda bólimleri bolıp, hákimlerge bo'ysungan. Tek de voni barid mákemeleri oraylıq mámleketke bo'ysungan. Xurasan si pohiylari tikkeley ámir hám ministrge baǵınıqlı bolǵan. Qalalar arnawlı baslıqlar tárepinen basqarilgan. Hámeldarlar arasında ruqoniylarning orını joqarı bolıp, olar shayıq ul' islamǵa boysınǵanlar.
Seyiston, Xorezm, Garjiston, G'uzg'on, Gáziynexana, Xuttalon, Cha g'oniyon, Isfijob sıyaqlı wálayatlar óz hákimleri tárepinen basqari lib, orayǵa xirojni úzliksiz tolıqb túrmeganlar. Olar oraylıq húkimetten ǵárezsiz bolıwǵa intilganlar. Samaniyler áskerleri úzliksiz hám jergilikli hákimler qolı daǵı qálegen yollangan lashkardan shólkemlesken edi.
996 -jılda Qoraxoniylar Movarounnahrǵa tárep náwbettegi hu jum baslaydılar. Olarǵa Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Ali basshılıq etedi. Nuhga yar dem beriw ushın Sobugtakin Chag'oniyon, quzqon hám Xuttalon ho kimleriniń birlesken áskerlerinen ibarat úlken kúsh menen Keshga
etip keledi. Nuhning da óz áskeri menen oǵan qosılıwın talap etedi. Bul Samaniyler amirining hukmdorlik huqıqların mensimas lik hám ashıqtan -ashıq oǵan qarsı shıǵıw edi. Nuh. shubhasız, bun den bas tartadı hám buyrıq jiberip, Sobuqtakinni Buxaraǵa cha qirtiradi. Buǵan juwapan Sobuqtakin ásker jiberip Buxaranı egal laydi. Keyininen ol Qoraxoniylar menen ózara kelisiwler júrgizedi. Nátiyje de olar ortasında shártnama tuzilib, oǵan muwapıq Sirdaryo háwizi Qoraxoniylar qolına ótedi. Sobuqtakin bolsa Amudaryadan qublada gi jerler, sonday-aq Xurasanǵa hukmdor bolıp aladı. Samaniy larga Movarounnahrdıń oraylıq bólegigine beriledi, tek. Biraq kóp waqıt ótpey Qoraxoniylar Buxaranı basıp aladılar. Eger So moniylar tap 1005-jılǵa shekem Samarqand hám Buxaranı qaytarıp alıwǵa urınǵan bolsalar -de, biraq 999 -jılda Buxaranıń Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Eloqxon tap monidan jawlap alıw etiliwi menen Samaniyler húkimranlıǵı toqtatıw tapqan edi. Sonday etip, X ásir aqırında Samaniyler mámleketi ornında eki jańa mámleket dúzildi: biri Koshg'ardan Amudaryaǵa shekem shozılǵan Arqa Turkistonning bir bólegin, Jetisuv, Shosh, Ferǵana hám áyyemgi Sug'dni óz ishine alǵan Qoraxoniylar mámleketi bolsa, ekinshisi arqa Indiyadan Kaspiy teńiziniń qubla arqalıǵa shekem bolǵan wálayatlardı hamrab alǵan qaznaviylar dav lati edi.
1017-jılda Mahinud Gáziynexanalıq tárepinen jawlap alıw etilip, óz mus taqilligidan juda bolǵan Xorezm kóp waqıt ótpey (1044) Salju qıylar mámleketine ǵárezli bolıp qaldı. Xorezmdiń ǵárezsizlik ushın gúresi XII ásirdiń ekinshi shereginen baslanadı. Saljuqiylar dav latining kúshsizleniwi nátiyjesinde bul dáwirde Xorezm óz ǵárezsiz ligini jáne de bekkemleydi. XIII ásirdiń baslarında bolsa Xorezm shohlar saltanati ıqtıyarındaǵı úlke hám wálayatlar aymaqlarınıń keńligi, Shıǵıs mámleketleri ortasında saltanat soqibqironlarining orını tárepinen ol ullı mámleket esaplanardi. Xorezm hám Movarounnahrdan tısqarı házirgi Afganistan jerleri hám Irandıń úlkengine bólegi de onıń ıqtıyarında edi. Mámleket qangli-qipchoq hám turkpenlerden dúzilgen úzliksiz áskerge iye bolıp, onıń ulıwma sanı Shın gizxon áskeriy kúshine salıstırǵanda anaǵurlım aslamlaw edi. Saltanatni hákimler, járdemshiler, ministrler, ásker basshılarınan ibarat kúshli hár biy aristokratiya, mustavfiy (dápterdor esapshılar ) qozilar hám kóp
kek saray hámeldarlarınan ibarat úlken hámeldarları mámleket sheńberi qur shab turardı. Joqarı hámeldarlardıń kópshilik bólegi iri er-suw ga iye bolǵan mal-múlkli oqsuyak siyasiy gruppanı tashkil etardi. Kóplegen hámeller ádetde, orta ásirler jámiyeti sharayatında keń tarqalǵan. áke-babadan miyraslar bolıp qoralı qoylar edi. Dástúriy kóriniske kirgen bul hal mámleket lawazımlılıǵı eń múnásip shaxslardı tańlap qoyıw múmkinshiliginen juda eter edi. Hámeldarlar mámleket krizis jaǵdayǵa túsip qalǵan payıtlarda óz wazıypalardı tastap ketar hám patshaǵa boysınıwsızlik etip, óz basımshalıq menen óz bilgenlaricha jol tutar edi. Sonday etip, sırtından júdá kúshli, orınınan ullı kóringen Xorezmshohlar mámleketi siyasiy tárepten onsha bekkem emes edi.