I. Tiykarǵı bólim I bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası

Mo'g'ul (Shaǵatay ) ulusi dáwirinde Orta Aziya tariyxıy geografiyası
Jawlap alıw etilgen úlke hám wálayatlardı Chingizxon qali turmıslıq cho qidayoq uwılları hám aqlıqlarına bóliwlab berildi. Qubla Sibir, Sahrası Qipchoq, Itil (volga) boyı, Xorezm hám Dárbentge shekem bolǵan úlke Chingizxonning tonqich balası Jo'ji jáne onıń hám fotidan keyin bolsa aqlıǵı Botu qolına tapsırildi. Arqa Turkiston, Jetisuv hám Movarounnahrǵa onıń ekinshi balası Shaǵatay iye boldı. Chingizxon ózi tuwılıp ósińki mo'g'ulis tonni, sonıń menen birge, Kitaynı úshinshi balası hám miyrasxorı O'qtoyga berdi. Genje balası Tuluga bolsa Xurasan, Iran hám Indiya tegdi. Sonday etip, mo'g'ullar basıp alınǵan wálayatlardı uluslarga bóliwlab, udel tiykarında basqarıwǵa kirdiler.
Nátiyjede XIII ásir baslarıdayoq Shaǵatay ıqtıyarına beril gan Movarounnahr, Jetisuv hám Arqa Turkistonda Shaǵatay ulusi dúzildi. Bul feodal mámleket XIv ásirdiń 40 -jıllarına shekem ya shaydi.
XIII ásirdiń 70-80-jıllarına kelip, Movarounnahrda az-azdan lik menen bolsa -de, qala turmısı, atap aytqanda ónermentshilik hám sawda • munasábetleri jonlana basladı. Qalalardıń ishki turmısı, ásirese, ónim hám pul munasábetleriniń tikleniwinde Ma'sudbek tárepi den ámelge asırılǵan pul reforması zárúrli áhmiyetke iye boldı. Ol Movarounnahrdıń 16 qala hám wálayatlarında, atap aytqanda Samarq and, Buxara, Taroz, O'tror, Xo'jand hám basqa qalalarda birdey salmaq hám joqarı bahalı sap gúmis teńgeler soqqı urıw ettirib, mámleket de olardı mámilege shıǵardı. Eki ásir dawamında Movarounnahrda gúmis teńgeler soqqı urıw etilmegenligin názerge alınsa, Ma'sudbek dıń pul reforması sebepli mámlekette ónim hám pul munasábetleri tiklenip, qalalar bólekan bolsa -de, ishki ómiriniń jonlanishida zárúrli áhmiyetke iye bolǵan.
XIv ásirdiń birinshi yarımında taǵı bir Shaǵatay xoni Kebek xon mámleketti mekeme etiw dúzilisin jáne onıń ekonomikalıq ómirin tártip ge salıw maqsetinde basqarıw hám de pul salasında reforma ótkeredi. Kebekxonning reforması boyınsha mámleket wálayatlarǵa bolınıp, olar mo'g'ulcha " rayon" dep júritiledi. Biraq basqarıw reforma mezgil liy hákimlikler hám bekliklerge toqtatıw bermeydi, bálki olarǵa masla shadi. Kebekxon engizgen basqarıw bóliniw, eger áyyemgi dástúrlerge toqtatıw bere almaǵan bolsa -de, ol Movarounnahrda feodal mámleketti bekkemlewde unamlı orın tutdi.
Kebekxon dáwirinde ishki sawda-satıqtı tártipke salıw, qońsılas mámleketlikler menen sırtqı sawda munasábetlerin jaqsılaw ushın pútkil mámlekette birden-bir pul engiziledi. Kebekxon eki qıylı pul: ku mush teńge " dinor" hám mayda gúmis teńge " dirham" lar soqqı urıw eta di Shaǵatay ulusi dáwirinde Orta Aziyada erga bolǵan iyeliktiń
tórt xili bar edi:
1. Múlki toplam - mámleket jerleri. 2. Múlki injuxon - járdemshiler hám olardıń áwladları ıqtıyarındaǵı jerler.
3. Múlki -diniy mekemege berilgen mal-múlk - meshit, medrese, xanaqoq, mazar hám gór lar ixtiyoridagi jerler. 4. Múlk - jeke jerler.
Múlktiń úlkengine bólegi áskeriy administratorlarǵa mámleket aldında gi xızmetlerin ushın qadya etilgen jerler bolıp, olar “iqto" " yamasa " suyurg'ol" jerleri dep júrgizilgen. Iri jerlerde ǵárezli bolıp jumıs lovchi al diyqanlar " kadivar" dep júrgizilgen.