|
IX-XIII ásir baslarında Movarounnahrdıń sociallıq-ekonomikalıq geografiyası Samaniyler dáwirinde úlken jer iyeleri - dıyxanlardıń orını artıp, kóbinese bir dıyxan qolında úlken jer maydanları, pútkil bir wálayat bolǵan. Diyqanshılıq menen shuǵıllanatuǵın diyqanshılıqkor kadivar deyil gan. Iri jer iyesi jerinde isleytuǵın kireyshi barzigar dep atalǵan. Xojalıqta qol miynetinen de paydalanılǵan. Samaniyler mámleketi xalqınıń tiykarǵı bólegin diyqanshılıqshılar shólkemlesken. Keyingi orında ónermentler hám sawdagerler turǵan.
XI - XII ásirlerde júz bergen siyasiy waqıyalar Movarounnahr jámiyet turmısında da ózgerisler yasadi. Bólek múlktiń basqarıwı, basqarıw keńseler Samaniyler dáwirindegi tártiplerge muwapıq keler, social hámel hám mártebeler degi parq úlken emes edi. Social basqarıw princpında poziciyasi talay bálent esaplanǵan iri jay darlar dıyxanlar qatlamı Qoraxoniylar dáwirine kelip óz ahami yatini joǵatdı. Orta Aziya ko'qna zodagon qatlamınıń bunday jaǵdayǵa túsiwine tiykarǵı sebep siyasat maydanında júz bergen úrim-putaqlar ortasındaǵı taxt almasıwı, eń tásirli tárepi bolsa kóshpelin chilik sharayatına maslasqan el, xalıq-uluslarning otırıqshı xalıq aymaqların basıp alıwı bolıp tabıladı.
Samaniyler zamaninde usı úrim-putaq ushın tán oraylasqan mámleket basqarıw princpıınan qaniqmagan aslzoda dıyxanlar Qoraxoniylarni qollap -quwatlaǵan edi. Iri shańaraq soqiblari Qoraxoniylar
húkimette uzaq dáwir turıwa almaydılar hám waqıtı kelip biz aymaǵı mizning tiykarǵı hukmdorlari bolıp qalamız, dep oylawǵan edi. Olardıń bunday jobaların tushungan yag'mo hám chigillarning bas liqlari zodagonlarni quvqin ete basladılar. Bunıń áqibetinde ǵarrı bay qatlam wákilleri óz egislikleri, turaq-jayları, múlki hám baylıqla ridan juda boldılar. Dıyxan degen at keleside tek ápiwayı jámiyetshilge salıstırǵanda aytılatuǵın bolıp qaldı. Aslzodalar ózleriniń dáramat dáregi - jer-múlikten juda bóle baslaǵan tárepke ápiwayı jámáátshi diyqanshılıqkorlar kireyshilerge sheńber bardi. Bul waqıtta jerler ıyesiz hám qadrsiz bolıp qaldı. Ónimli jaylar jaylawlarǵa aylandı. Biraq keyingi waqıyalar processinde Movarounnahr socialliq ómirinde jonlanish júz bergenliginde haqqında maǵlıwmatlar bar.
XII ásirlerde, ásirese, qalalar kengayadi, xalıqtıń sanı ko' payib, olar jáne de tıǵıslasadı. Samarqand, Buxara, Termiz, Óz gan, Tashkent sıyaqlı qalalar ishki hám sırtqı sawda ushın túrme-túr ónermentshilik ónimleri islep shıǵaratuǵın hám de chaqa-tán galar quralı menen alıp barılatuǵın bazar kommerciyasınıń orayına ay lanadi. Qalalar orayında shoqona saraylar, meshit, medrese, mi nora hám juwınıw bólmesiler sıyaqlı kóplegen jaylar qáddi kóteredi. Qala ishi jáne onıń átirapında sawda hám ónermentshilik máhelleleri, gereń vonsaroylar hám bazarlar júzege keliw etiledi. Bul dáwirde qalalarda, áyne qsa, gúzeshilik, shıyshesozlik, mıskerlik hám temirshi ustalıq rawaj tabadı. XI - XII ásirdiń sırlı, kafelkor hám qabortma naǵıslı ılaydan islengen ıdıs ıdıs hám tabaqları, rangdor shıyshe buyımlar, naǵısinkor mıs ıdısları óziniń túrli-tumanlıǵı hám joqarı dárejede elegantlıǵı menen ajralıp turardı.
Ónermentchilikning taraqqiy etiwi hám de ishki hám sırtqı sawdanıń keńeyiwi menen bazar kommerciyaında aqshaǵa talap asadı. Nátiyjede Qoraxo niylar hám olardıń wálayat hákimleri eloqxonlar tárepinen gúmis hám misdan kóplegen chaqa hám teńgeler soqqı urıw etiledi. Sol waqıtlarda Bo lasoqun, Taroz, Ózgen, Tashkent, Samarqand, Buxara hám basqa sha hárlerde pul islep shıǵaratuǵın teńgeler bolǵan. Movarounnahr hám Xurasanda Qoraxoniylarning altın, gúmis hám mıs chaqa-teńgeleri hám de dinorlari menen bir qatarda hátte Saljuqiylar, Xorezmshohlar hám de Gáziynexanaviylar tárepinen soqqı urıw etilgen teńgeler de mámilede júrgen.
XI XII hám XIII ásir basında Movarounnahr hám Xurasanda ónim-pul munasábetleri asa rawaj tawıp, ol mámlekettiń derlik hámme uzaq hám jaqın wálayatların hamrab alǵan edi.
XI asirde Movarounnahrda Qoraxoniylar mámleketiniń tashkil tap pishi menen qarluq, o'quz, jikil, yag'mo hám basqa turkiy qáwim hám urıwlardıń Shosh, Ferǵana hám basqa wálayatlarda jasawshı tur kiy xalıq menen otırıqshı turmısqa kóshiw procesi jedellesedi. Otırıqshı dıyxan hám ónerment xalıq menen aralasıp, dıyxanshılıq hám qala mádeniyatınıń bay tájiriybesi hám dástúrleri ózlestirildi. Nátiyjede turkiy tilde sóylesiwshi xalıq Movarounnahrdıń tiykarǵı orın laridan birine aylandı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
