I. Tiykarǵı bólim I bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası

Ámir Temur hám Temuriylar mámleketi tariyxıy geografiyası
Shaǵatay ulusi dáwirinde Movarounnahr daǵı adawat hám bóliniwdı tamamlaw maqsetinde Ámir Temur gúres baslaydı. 1365 jılda Movarounnahr húkimdarı dep tayınlanǵan Ilyosxoja áskerleri menen Temur hám Husaynning birlespeshi áskerleri ortasında Chirchiq dáryası boyida bolıp ótken jangda Ilyosxoja áskerleriniń qolı bálent keledi hám ol Xo'jand, Jizzaq qalaların iyelep, Samar qandga júriw etedi. Samarqandda bul waqıtta sarbadorlar háreketi maydanǵa shıǵıp, mo'g'ullarning áskerine qarsı qaqsatqısh zarba beredi. Ilyosxoja aldın Samarqandni, keyininen bolsa pútkil Mova rounnahrni tastap shıǵıp ketiwge májbúr boladı. Bunnan xabar tapqan Ámir Temur hám Ámir Husayn Samarqandga kelediler. Biraq kóp waqıt ótpey Ámir Temur hám Ámir Husayn ortasındaǵı muno sabat keskinlesip, konfliktke aylanadı. Ámir Temurdıń orını artıp baratırǵanınan qáwipsiragan Ámir Husayn Balxga qaytıp, onıń qorǵan diywalları hám isteqkomlarini bekkemlewge kirisiwedi. 1370-jılda
Ámir Temur Balxga júriw etip, Ámir Husayni taslim etedi. 1370-jıldıń 10 -aprelida Ámir Temur Movarounnahr húkimdarı dep daǵaza etiledi.
Ámir Temur Movarounnahmning birden-bir hukimdori bolıp alǵannan keyin, óz mámleketin siyasiy hám ekonomikalıq tárepten bekkemlewge kirisiwedi. Áwele 1370-jıldıń may ayında Samarqandga qaytıp qalanı tiklaydi. Arnawlı ásker tuzib, mámleket shegaraların keńeytiwge kirisiwedi. Av val ol Amudarya hám Sirdaryo aralıǵindaǵı jerlerdi birlestirib, ózine bo'ysundiradi Mo'g'ullar dáwirinde Xorezm eki bólekke ajralıp, orayı Urga nch qalası bolǵan arqa Xorezm Altın Ordaǵa, orayı Katbolǵan qubla Xorezm bolsa Shaǵatay ulusiga bo'ysungan. 1371 jılda Ámir Temur Xorezmge júriw etip, onı iyeleydi.
Sonday etip, Ámir Temur Movarounnahr hám Xorezmde feo dal bóliniw hám de adawatqa toqtatıw berip. Sirdaryo oazisi den tap Aral teńizine shekem bolǵan jerlerde jasawshı xalıqlardı yago na mámleket ıqtıyarında birlestiradi. Keyin Shibirg'on wálayatı, Balx hám Tashkent wálayatları da Ámir Temur hákimiyattı tán ala dilar.
Jigirma jıl (1371 1390 ) dawamında Ámir Temur mo'g'ulis Tonga etti ret júriw etip, mo'g'ul hukmdorlari ústinen uttı.
1395-jılda Arqa Kavkazning Tarak dáryası boyında Ámir
Temur hám Altın Orda xoni Toqtamishxon áskeri ortasındaǵı
jangda Ámir Temur jeńis qazanadı hám Altın Orda hákimiyatqa
shek qóyıladı. 1381-jılda Hirot, Saraxs, Lágen qalaları, keyin bolsa Iran dıń úlken bólegi Ámir Temur hákimiyatqa bo'ysundiriladi. Úsh jıl lik (1386 1388) áskeriy júriwler nátiyjesinde Qubla Azerbaydjan, Irakdıń arqa bólegi, Gruzinston hám Armeniya daǵı jerler iyele nadi. 1392 1396 -jıllardaǵı bes jıllıq urıs dawamında Ámir Te mur Batıs Iran, Irakı Ajam hám Kavkazni iyeleydi.
1398 1399 -jıllarda Ámir Temur Indiyaǵa júriw etip, bul
aymaqtı da óz ıqtıyarına kiritedi. 1399 1404-jıllardaǵı etti jıllıq urıs dáwirinde bolsa Shomning Xalab, Kumis, Baalbek, Damashq sıyaqlı qalaları, Bag'dod hám de Turkiyanıń úlken bólegi iyelenipdi. 1402-jılda Anqara qasındaǵı jangda Boyazid Jıldırım áskeri jeksen etilip, Kishi Aziya da Temur hákimiyattı tán aladı.
1405-jılı Ámir Temur opatınan keyin Temuriy shahzodalar ór tasida taxt ushın gúres háwij aldı. Ámir Temurdıń bul gúresde qo lib shıqqan balası Shohrux Samarqand taxtini iyeledi hám 1409 -jılda balası Ullıbekni Samarqand taxtiga o'tqazib, Movarounnahr húkim dári etip tayınladi. Ullıbek dáwirinde (1409 -1449 ) mámlekette hu narmandchilik, sawda-satıq rawajlandi. Biraq Mırza Ullıbek o'ldi rilganidan keyin taxt ushın gúresler taǵı háwij aldı. 1451-jılı Samar qant taxtini Mironshoqning aqlıǵı Abu Said Mırza iyeledi.
Onıń opatınan (1469 ) keyin húkimet ushın gúresler taǵı háwij aldı, feodal bóliniw kúshaydi. Sahrası Qipchoqda jasaǵan Shayboniyxon áskerleri Movarounnahrǵa júriw basladılar. Bul waqıtta. yaǵnıy 1500-jılı Andijan hákimi Zahiriddin Muhammad Bobur Samarqand taxtini iyelep, onı bekkemlay basladı. Biraq 1501-jılı Shayboniyxon menen dúgilisiwde jeńilip, Indiyaǵa ketiwge májbúr boldı. Sonday etip qúdiretli Temuriylar saltanati krizisqa dus keldi Ámir Temur mámleketiniń siyasiy basqarıw princpıı haqqında gápiradigan bolsaq, ol óz mámleketin qurıwda ótken zamanda ámeldegi siyasiy basqarıw tájiriybelerinen keń paydalandı. Usı mámleket óz strukturalıq dúzilisine kóre kóbinese áskeriy-siyasiy tártiplerge tiykarlanǵan edi. Qúdiretli hukmdor tariyx pánine ıqlas qoyǵanınan bolsa kerek, qa qapırıqǵı hám orta ásir Shıǵıs mámleketlerindegi túrli mámleketlikler hám olardıń siyasiy hám de basqarıw usılı, basqarıw sistemaları haqqında keń ta savvurga iye edi. Biraq onıń mámleket basqarıw sisteması qol astındaǵı pútkil aymaqta birden-bir oraylasqan siyasiy tártip tiykarına qurılǵan bolıp, bul tarawdaǵı tájiriybeler orta ásirler degi Orta Aziya mámleket larida keń qollanılǵan mekeme usılları tájiriybesi menen bayıtılǵan edi. Basqarıw eki mekemeden: dárgay hám ministrlik (toplam ) den ibarat bol gan. Dárgaynı joqarı hukmdor basqargan. Dárgay iskerligin basqa rish, onıń toplamlar, jergilikli húkimet keńseleri menen boqlanib tu rish jumısları Joqarı toplam moynında bolǵan.
Joqarı toplamda - ijroiya húkimette bas ministr, múlkshilik hám salıq jumısları ministri, finans ministri turǵan. Sarqadlar hám tobe' mamla katlarning basqarıwı menen shuǵıllanatuǵın taǵı úsh ministr bolǵan hám toplambegiga esabat berip turǵan. Oraylıq húkimet sistemasında shayıq ul' islam, qozikalon, qoziyi axdos (ádet boyınsha húkim chiqa ruvchi qazı ), qazı askar, sadri eń úlken (-diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri múlki mutasad disi), dawager (shaǵımlardı ko'ruvchi), qapıog'a, saray ministri, ya sovul (hukmdorning jeke buyrıǵın orınlawshı ), qalaqchi (xiroj muǵdarın anıqlawshı ), muhassil (salıq undiruvchi), tavochi (tiykarǵı áskerlerdi toplaw jumisına kishi hámeldar hámeldar ), qarawılbegi, qutvol (qorǵanbon), muhtasib (sháriyat qaǵıydaları atqarılıwın, bazar tártiplerin na zorat etiwshi) hám basqalar bolǵan.
Sonıń menen birge, dárgayda bas hojib, hojiblar, ǵáziynebon, xonso lar jibachi, qushchi, bas aspaz, xatkerler, xatkerler, táwipler, sazende lar, dárixanashılar bolǵan.
Ámir Temur dáwirinde Movarounnahrda xalıqtıń jasaw dárejesi hám sharayatı jaqsılanǵan. Birden-bir oraylasqan mámlekettiń qáliplesiwi hám rawaj tabıwı menen ápiwayı xalıqtıń tınısh hám osuda jasap, miynet etiwine shárt-shárayatlar jaratıldı.
Mo'g'ullar istilosi dáwirinde hám odan keyin Ámir Temurdıń oraylasqan mámleket júzege keliw etguniga shekem Orta Aziya hám oǵan qońsılas aymaqlardıń xalıq kópshiligi asa salmaqli azap-aqıretler, qıyınshılıqlar menen turmıs keshirip atırǵan edi. Mo'g'ullarning vay rongarchilik hám buzqunchilik jumısları sebepli miynetkesh xalıqtıń jasaw sharayatı tómen dárejege túsip qaldı. Xojalıqtı qayta qayta tiklew jumısları itibarsız bolǵan kóshpelinchi mo'g'ullar xalıq basına túrli salıqlar saldılar, olar arasından geyparaların qullarga aylantırdılar.
Ámir Temur húkimet tepasiga kelgennen keyin, ol mámlekette qayta qayta tiklew jumısları, abadanshılıq, suwǵarıw tarmaqların remontlaw isle riga úlken itibar qaratdı. Túrli taypaǵa tiyisli múlk soqiblarini bir qol astında birlestirdi. qattı ıntızam hár qanday zodagonni óz húkimdarı aldında bas iyiwge májbúr eter edi. Miynetkesh xalıq, atap aytqanda ónerıand qatlamına tiyisli adamlardıń jasaw dáreje si talay jaqsılandi. Qalalarda, mádeniyat oraylarında jaratıw chilik, abadanshılıq jumısları asa kúsheyip ketti Ámir Temur mámleketiniń sarqadlari keń edi. Ol tekǵana házirgi Orta Aziya bálki, Iran, Afganistan, Indiya, Kavkaz, Qozog'is ton, Irak sıyaqlı mámleket hám aymaqlardı óz quramına alǵan edi. Ijti moiy basqarıw princpı máselesinde toqtalganimizda, naǵız ózi orınlardaǵı aho lining túrli qatlamları, olardıń óz-ara qatnası, bir-birine baylanıslılı gini názerde tutıwımız múmkin.
Xv asirde diyqanshılıqshılıq menen gúmira awıl ahli arasından ma' lum bólegi jeńillikli aqsha -huqıqlar iyesi bolǵan. Olar mámleketke júdá az muǵdarda salıq tólewgen. Xalıqtıń kútá úlken bólegin kireyshi shóp-sharkorlar hám jámiyetshil dıyxanlar shólkemlestirgen. Awıllar jámáát yamasa ǵarrı dep atalǵan. Onıń múlki pútkil jámáát ahliga qaraw li edi.
Ónermentshilik salasında tiykarǵı óndiriwshi social taypa wákili erkin ónermentler bolǵan. Olar qalada jasawshı sawdagerler menen bir qatarda materiallıq oraydıń orta hal taypaları wákilleri sanalganlar. Bular gápine hámeldarlar hám orta hal islam peshvolarini da kirgiziw múmkin.
Hár bir shaxs óz qábileti hám óz qálew shıdamlılıǵıge kóre, sol ningdek. bilim ham tájiriybesine muwapıq arnawlı bir wazıypanı iyelep alar edi. Álbette, ol sol jumıstı hám ámeldi uddalay alsa, óz háreketine muwapıq social qatlamdıń joqarılaw dárejesine kóterilerdi.
Temuriylar dáwirinde bolsa mámlekette tez-tez júz bolıp turadı
gan ishki urıslarǵa qaramastan Xv asirde de Movarounnahr hám
Xurasan qala hám de awıllarında anaǵurlım abadanshılıq jumısları
ámelge asıriladı.
Bul dáwirde Temuriylar hám olardıń wálayat hákimleri tárepinen Samarqand, Buxara, Qashqadárya, Marv oazislerinde, Tús oypatlıqsında hám de Hirot jáne onıń onıń átirapında iri suwǵarıw imaratları qurılıp, ayırım dıyxanshılıq wálayatlarınıń suw támiynatı tupten jaqsılandi. Temuriylar húkimranlıq etken dáwirde ámelge asırılǵan eń iri suwǵarıw jumıslarınan biri Samarqand oazisinde Zarafshon dáryasınan bas alǵan, Darg'om salmaınan shıǵarılǵan áyyemgi An hor kanalınıń qayta tikleniwi boldı. Bul kanal arqalı Zarafshon dar yosi aǵımınıń bir bólegi bul dáwirde kem suwlı Qashqadárya oazisine taslanıp, onıń adoqida jaylasqan dıyxanshılıq jerleri suw menen támiyinlenedi.
Buxaranıń áyyemgi sug'orilgan jerleri boylap alıp barılǵan arxeologik izertlewlerden málim bolıwısha, mo'g'ullar shabıwılı áqibetinde pútkilley wayran etilgen oazis suw xojalıǵı Xv asrga kelip tolıq tiklenedi. Onıń dıyxanshılıq jer maydanı bir muncha kengay di. Ullıbek húkimranlıq etken dáwirde Buxara oazisiniń qublası arqa shegarasına yondoshgan Sabanlarjuq sahraına suw shıǵarılıp, jańa jerler ózlestiriledi.
Pútkil ásir dawamında Movarounnahr hám Xurasanda aldınǵı sıyaqlı jer hám múlkshiliktiń tiykarınan tórt forma daǵı " múlki toplamiy" - dav zaqım jerleri, " mulk" - jeke jerler; " múlki vaqf" - medrese hám iybe datxonalar ıqtıyarındaǵı jerler hám aqır-aqıbetde " jámáát jerleri" bolǵan.
Orta Aziyanıń áyyemgi xalıqları hám mámleket birlespeleri Orta Aziya aymaǵında jasaǵan áyyemgi qáwimler awqamları haqqında anıq pikirler joq. Sonday bolsa -de, eramızǵa av valgi vI-v ásirlerde úlkemizde jasaǵan iri qáwim uyus hmalarining jaylasqan aymaqların anıqlaw múmkinshiligi bolǵan.
Olardan eń yirigi sak qáwimleri bolıp, olar ush qáwimlik
birlespeden shólkemlesken: xaumavarka saklari, tigraxauda sakllari hám tiayparadaraya saklari. Xaumavarka saklari tiykarınan Orta Aziyanıń arqa-shıǵısiy bólegi de jaylasqan bolǵan, Xaumavarka saklari Murg'ob oypatlıqsında, A mudaryoning joqarı aǵıslarında, Oloy hám Ferǵana oypatlıqlarında da de Arqa Turkistonda jasaǵan dep shama etiledi.
Iri qáwimlerden taǵı biri tigraxauda saklari (ótkir bas ki yimli saklar) bolǵan. Áyyemgi dáwir tariyxchilari tigraxauda saklarini massagetlar menen de teńlestirganlar. Bul qáwim birlespesi mi loddan aldınǵı vI - v ásirlerde batıs Aziyanıń kútá úlken aymaǵı de: Amudaryanıń tómen aǵıslarınan hám de Sirdaryoning orta hám tómen aǵıslarınan tap Aral teńiziniń arqaına shekem bolǵan sheksiz shólda kóship júrgenler (sak-massagetlarning tiykarǵı bólegi das tavval Aral teńiziniń qublası -shıǵısında, Oks (Amudarya ) hám Yak sart dáryalarınıń aralıǵinda jaylasqan bolǵan ). Eramızǵa shekemgi Iv-III ásirlerde olardıń aymaǵı anaǵurlım keńeyip, Kaspiy dengi zining qublası -arqa jaǵasından tap Kazaxstandıń orayliq mintaǵalarına shekem bolǵan úlken keńliklerde kóship júrgenler. Áyyemgi dáwir avtorı Strabon ózinden aldınǵı tariyxchilarning dóretpelerinen foy dalanib: " Kaspiy teńizinen baslap kópshilik saklar day! dep ata ladi. bulardan shıǵısda jasawshı qáwimler massagetlar hám saklar dep atalǵan, qalǵanları bolsa ulıwma at menen skiflar dep atalǵan",- dep jazǵan. Strabon bul informaciyaında sak-massagetlarning aymaǵı na shekem keń bolǵanlıǵı menen bir waqıtta olardıń jámáát ómirin de suwretlab, bir qansha qáwimler hám qáwim birlespelerinen iri etnik awqam dúzilgenligin de anıq kórsetedi. Sol dáwirlerde massa get saklari iri qáwim awqamı bolıp, quramına bir neshe qáwim awqamları, atap aytqanda, daqlar, derbeklar, sakaruklar, apasiaklar, as siylar, augallar hám basqalar kirgen.
Tiayparadaraya (teńiz arqasında, teńizdiń ol jaqqa tárepinde jasawshı ) saklari da áyyemgi iri qáwim birlespelerinen san-al gan. Bul saklarning kelip shıǵıwı tiykarı Kaspiy teńiziniń arqaında, Ural toqoldi regionlarında jasawshı massaget qáwimlerinen bolıwı eqtimoldan jıraq emes.
Saklar xojalıǵında sharbashılıq úlken orın tutqan. Bul qáwimler qaramal, mayda sharba hám de atlardı ko'paytirganlar. Jıllar em mida sharbadorlar jańa ot-jem maydanı tabıw ushın háreket etkenler, otırıqshı turmıs olar ushın zárúrli sanalmagan.
Sahralar, sahralar hám Amudarya boyida massaget qáwimleri jasaǵanlar 4. Ahamoniylar húkimranlıǵı hám Aleksandr Makedonskiy
júriwleri dáwirinde Orta Aziya tariyxıy geografiyası Eramızǵa shekemgi vI ásirdiń ortalarına kelip, Ahamoniylar patshası Kir II Bobil Orta Aziya aymaǵındaǵı mámleket hám wálayatlardı (Baqtriya, Xorezm, Sug'diyona, Marg'iyona hám basqalar ) hám Egipetti basıp alıwǵa tayarlıq kóre baslaydı.
Áyyemgi dúnya avtorı Gerodot, Ksenofont maǵlıwmatlarına kóre, eramızǵa shekemgi 545-539 -jıllarda Kir II Arqa Iran vilo yatlari hám Orta Aziyadaǵı Xorezm, Baqtriya hám sak qáwimlerin ózi ge bo'ysundiradi. Lekin sonı atap ótiw kerekki. Kir II Orta Aziyanı qaysı tárzde basıp alǵanlıǵı tuwrısında anıq maǵlıwmatlar saq lanmagan. Kir II ekinshi júriwi jergilikli xalıqtıń qattı qarsı ligiga dus kelgen hám kóshpelinchi massagetlar tárepinen tar-mor etil gan. Massagetlarga To'maris basshılıq etken. Jangda Kir II qaytıs bolǵan.
Eramızǵa shekemgi 522-jıl Doro I ahamoniylar taxtiga o'tirdi. Ol taxtga otırıwı menenoq basıp alınǵan kóplegen wálayatlarda qo'zg'o lonlar kóteriledi. 522 jıl aqırında Marg'iyonada kóterilgen Frada kóterilisi Baqtriya satrapi Dodarmish tárepinen ayawsız bostiril di. Mil. avv. 519 -518-jıllar saklar Skunxa basshılıǵında qo'zg'o lon kóteredi. Lekin bul kóterilis de bostiriladi.
Doro I dıń saklarga qarsı júriwi áwmetsiz tawsıladı. Basıp alınǵan mámleketlerdi boysınıwda tutıw ushın ahamoniylar bul tún mámleketti bólek wálayat - satrapliklarga boladılar. Bul sóz parsı cha " xshatra" - " wálayat" sózinen kelip shıqqan.
wálayat baslıǵı satrapga shegaralanbaǵan húkimet berilgen edi. Satraplarning kóbisi ahamoniylar úrim-putaǵı wákilleri edi. Hár bir satrap óz wálayatınıń lashkarboshisi da edi. Ol tek shohga bo'ysunardi. Barlıq áskerlerge shoh komandirlik etken.
Orta Aziyanıń basıp alınǵan wálayatları úsh satraplikka bo' lingan. Olar baqtriyaliklar, egllar, saklar, kaspiylar, parfiyaliklar, sug'diylar hám Xorezmliklarining jerleri bolǵan. Hár bir satraplik jıllıq xiroj tólegen. Bunnan tısqarı ǵárezli xalıqlar saray hám ǵárezliler qurılısına da saparbar etilgen. Xirojni gúmis menen, sharbadorlar sharba menen, ónermentler óz ónimi menen, kiyim, teri menen tólegenler.
Eramızǵa shekemgi 329 -jılda Makedoniyalıq Aleksandr ásker lari Amudaryadan oǵada basladı. Aleksandrning jawıngerleri bul tosıqtan ótip aldılar. Áskerler aldınanında bolsa Sorttaka (Qashqadárya oazisiniń arqa bólegi) Qızıǵıwshılıqand turar edi.
Eramızǵa shekemgi 329 -jılda Makedoniyalıq Aleksandr ásker lari Qızıǵıwshılıqandni iyelediler. Aleksandr áskerlaming bir bólegin qaldırıp, ózi bolsa qurushkat (Kiropolis) qalasın basıp alıw ushın tiykarǵı kúshler menen Sirdaryo arqalı tárepke ketedi. Ráwiyatqa kóre, bul qalaǵa parsı shoqi Kir II tiykar salǵan eken. Sug'diyona xalqi shabıwılshılarǵa qarsı gúreske kóterildi. Tez arada Sug'diy larga baqtriyaliklar, sak hám massagetlar qosıladılar. Kóteriliske uqıplı baslıq hám komandir Spitamen basshılıq etedi.
Talay ásker toplaǵan Spitamen Qızıǵıwshılıqandni qurshawǵa aldı Aleksandr qamalda qalǵanlar ushın mıńǵa jaqın jawıngerden ibarat ásker jiberedi. Áyyemginde " Politimet" dep da atalǵan Zarafshon dáryası boyında makedonlarga buqqı qoyǵan Spitamen dushpan toparın birotala qirib taslaydı. Sonda Aleksandrning ózi qo'z g'olonni bastırıwǵa otlanadi. Greklerdiń úlken kúshleri jaqınla shib kiyatırǵanınan xabar tapqan Spitamen qamaldı toqtatadı, óz áskerlerin sahra tárepke baslap ketedi. Saklar hám massagetlarga qar shi gúres ushın Aleksandr Sirdaryo boyı daǵı Xo'jand qasında bir tayansh mánzil qurıw tuwrısında buyrıq beredi. Bul qorǵan Alek sandriya Esxata (Uzaq Aleksandriya) dep ataldı. Aleksandr Maro qandda garnizon -qorǵaw kúshlerin qaldırıp, tiykarǵı áskerleri bi lan qıslaw ushın Zariasp (Baqtriya) ga jo'nadi. Sol jıldıń baha
rida Aleksandr kóterilisti bastırıw sharasın kóredi. Óz lashkar larini úsh bólekke bolıp, Sug'diyonaning ol basınan bul basınasha aylanıp shıǵadı hám tınısh xalıqtıń 120 mıńın qirib taslaydı.
Eramızǵa shekemgi 328-jıl kuzida Spitamenning Aleksandr menen sheshiwshi jangi bolıp ótti. Kúshler teń bolmaǵanınan Spitamen jeńilip, shólga chekinadi. Sol jerde kóshpelinchi qáwimler basshıları satqınlarsha onı óltiredi.
Orta Aziya jerlerin basıp alıw ushın Aleksandr derlik úsh jıl urındı, biraq onsha úlken bolmaǵan aymaqtı : Marg'iyona, Baqt riya, Sug'diyona hám házirgi Bekobod hám Xo'janddan ibarat Sirdaryo boyini bo'ysundirishga eristi. Xorezm, Tashkent vo awası hám Ferǵana ǵárezsizliklaricha qaldılar. Spitamen kóterilisi bostirilishiga qaramay, grek-makedon áskerleri birinshi bar qatar jeńiliwge dus keldiler.
Grek-makedon áskerleriniń qaraqshılıq júriwleri Orta Aziya jerlerin qarabaxanazorga aylantırdı, xalıqtıń úlken bólegi qirilib ketti. Kóplegen qalalar wayran etildi. Grek tariyxchilarining jazı shicha, Makedoniyalıq Aleksandr Orta Aziyada 12 qala qur bolıp tabıladı gan. Bul qalalar onıń atı menen Oksdagi Aleksandriya, Aleksan driya Esxata, Marg'iyona Aleksandriyasi hám taǵı basqa formasında atalǵan. Olardıń geyparaları wayran etilgen Sug'diyona hám Baqtriya qalaları ornında, basqaları bolsa tayansh qorǵan retinde tazadan qurılǵan. Bul qalalarda grek-makedon piyada, atlıq askarlari jaylawdı. Eramizǵa shekem den aldınǵı 324-jıldan baslap bul askarlarning siyreklashgan sapları Makedoniya tártibinde qurallantirilgan Baqtriya hám Sug'diyona jas lari esabına toldırılǵan.
Orta Aziya Arab xalifaligi quramında vI ásirdiń aqırı - vII ásir baslarında Araviya yarım atawında jańa siyasiy jáne social-ekonomikalıq ózgerisler júz bolıp, oray lashgan mámleket birlespesi payda boldı. Bul processda sol dáwirde Muhammad payhambar tárepinen tiykar salınǵan islam dini birles tiruvchi wazıypanı atqaradı. Muhammad payǵambar opatınan keyin, yaǵnıy 632-jıldan keyin onıń ornına mámleketti xalifalar basqaradi jáne bul mámleket tariyxga arab xalifaligi atı menen kiredi. Arab xalifaligi iyis tilochilik júriwleri alıp barıp, tez arada Jaqın hám Orta Shıǵıstıń bay wálayatların basıp aladı. Usınıń menen birge arablar sosoniylar hu dudlariga da júriwler etip, 651-jılda Marvgacha etip keledi jáne bul jerde sosoniylarning sońǵı húkimdarı Jazdıgard III óltirilip, bul úrim-putaq húkimranlıǵına shek qóyıladı. Usı aymaqta orayı Marv bolǵan Xurasan noibligi dúziledi hám keyinirek bul oray arablarning Orta Aziyanı istilo qılıw maqsetindegi yu rishlariga tikkeley basshılıq etedi. Arablar Amudaryanıń arqaındaǵı jerlerdi Movarounnahr, yaǵnıy dárya artı daǵı jerler dep ataydılar. Olardıń Movarounnahr daǵı iskerligi eki basqıshqa bólinedi:
1. Birinshi basqıshda arablar Movarounnahrda tek talawshılıq hám raxiplerdiń kúsh-qudıretin anıqlaw maqsetinde júriwler alıp bo rishadi. 2. Ekinshi dáwirinde arablar Movarounnahr aymaqlarında istilo chilik júriwlerin aparıwadı.
Arablarning Movarounnahrdı istilo etiwi 704-jılda Xurasan noibligiga tayınlanǵan Qutayba ibn Muslim iskerligi menen baylanıslı. Qutayba óz iskerligin 705-jılda Balxni jáne onıń átirapların basıp alıwdan baslaydı. Usı aymaqlardı basıp alǵan Qutayba 706 jılda Poykandni istilo etedi. Arablarning keyingi júriwleri Buxara ǵa qaratılǵan bolıp, 708 709 -jıldaǵı urıslardan keyin Buxara da arablar qol astına ótedi. Qutayba Samarqand júriwine tayın erlik kóreip atırǵan bir waqıtta Xorezmde ájaǵa -úke Xorezmshohlarning taxt ushın gúresleri nátiyjesinde ishki dawlar payda bolǵanınan xa bar tabadı. Bul jerde Xorezmshohning úkesi Xurzod basshılıǵındaǵı xalıq qozǵalańı payda bolǵan edi. Qutayba xorazshoq sorawına bi hoan kóterilisti bostiradi. Xorezmshoh bolsa Qutaybaga hákimniń qol astındaǵılıq bil diradi hám usınıń menen 71 1-jılda Xorezm de arablarning vassalligiga aylantırıladı. 712-jılda Qutayba Xorezm hám qubla wálayatlardan alınǵan qosımsha ásker menen Samarqandga taslanadı. Bir aylıq qamaldan keyin Samarqand da arablar qol astına ótedi.
713-jılda Qutayba basıp alǵan aymaqlarından 20 mıń ásker toplap, ásker safini keńeytiredi hám de Ustrushona hám Xo'jand arqalı Ferǵanaǵa júriw etedi. Ol Choch, Xo'jand, Kosonni jawlap alıw e medicina, 714-jılda Isfijobga júriw etedi. 715-jılda bolsa Ferǵana oypatlıqsı tolıq iyelenip, Koshg'argacha etip barıwadı. Tap sol jılı xalifa lik taxtiga Qutaybaning ornına Sulaymon o'tiradi Sulaymonga qarsı kóterilis kótergen Qutayba arab askarlari tárepinen óltiriledi hám usınıń menen arablarning shıǵısqa júriwi de toqtaydı.
Arablarning istilochilik júriwi Orta Aziya ushın bir qansha unamsız aqıbetler keltirip shıǵaradı. Jıllar dawamında jaratılǵan bay materiallıq me roslar joq qılıw etilip, qala hám awıllarǵa ot qoyıldı. Kóplegen sug'o rish imaratlarınıń joq qılıw etiliwi hám jergilikli xalıq wákilleriniń qali falik áskeri quramına alınıwı, urıslarda berilgen jábirleniwshiler áqibetinde mámlekette jumısshı kúshine bolǵan mútajlik sebepli mámleket xojalıǵı pútkilley izdan shıqtı. Mámlekette ámeldegi altın -gúmis rezervleri hám basqa qımbat bahalı buyımlar xalifalikka tashib ketildi.
Movarounnahr vIII ásirdiń ortalarına shekem, qarsılıq kórse tisine qaramay, arab xalifaligining zárúrli wálayatlarınan biri sifa tida onıń ıqtıyarına úzil-kesil ótedi.
Xalifa mámleketti basqarıwda ministr ul-uzaro (ullı ministr) ga ta jeńgen. Áskeriy jumıslar, ulıwma, áskeriy áskerler ámir ul-umaro qolı astında edi. Xalifa túrli máselelerdi toplam ad-dar, yaǵnıy keńesde kórip shıǵar edi. Toplam ad-dar ush tiyrarǵı toplamǵa bólingen, olar toplam al-shıǵıs, toplam al-maqrib hám toplam al xarajdan ibarat bolǵan. Movarounnahrǵa tiyisli máseleler toplam al-shıǵısda qal etilar edi.
Xalifa wálayat járdemshilerin lawazımına belgilew yamasa bosata o lish huqıqına da iye edi. Xalifalikning huqıqıy máseleleri Quranı saqıy hám Payǵambar kórsetpeleri, násiyxatlarına tiykarlanǵan halda kórip shıǵılǵan.
Dıyxanlardıń arab zodagonlari menen qan-aǵayınlıq sabaqla rini boqlashi, olarǵa úlken jeńillik berer edi. Birinshiden, olar óz hu kmronlik poziciyaların saqlap qaldılar, ekinshiden, málim muǵdarda xalifa ǵáziynesine salıq beriw menen óz jerlerin ixtiyorlarida qaldırdilar. ljaraga beriw kusheytiwi menen olardıń social orını kadivarlarga salıstırǵanda talay joqarı poqonaga kóterildi. Dıyxanlardıń qaramo qidagi kem sanlı qullar da azatlıqqa shıǵıp kireyshine aylandılar.