Fizika fakulteti fizika kafedrasi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JОQARI HÁM ОRTA ARNAWLI BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI



FIZIKA FAKULTETI

FIZIKA KAFEDRASI

Fizika fakultetiniń 2^A-kurs studenti

Awezova Maxidanıń kurslıq jumısı

Golografiya ha’m onin’ a’meliyatta qollaniliwi

Qabılladı:

prof. B.Abdikamalov

No’kis 2020

Golografiya ha’m onin’ ámeliyatta qollanılıwı

Joba:

Kirisiw 2

Tiykarg’i bo’lim:

1. Golografiya degenimiz ne? 3

2. Golografiya. Jaqtiliq maydanin jaziw ha’m qayta tiklew 8

3. Golografik su’wretler sipati 10

4. Golografik interferometiriya 14

5. Gologramma degenimiz ne? 20

6. Golografiyanin’ tiykarg’i qa’siyeti ha’m a’meliyatta qollaniliwi 22

Juwmaqlawshi bo’lim 27

A’debiyatlar 29

Kirisiw

Insan jaratilipti, payda bolg’annan baslap ha’zirgi ku’nge shekem rawajlaniwdi dawam etpekte. Sondayaq pa’n ha’n ma’deniyatta o’z rawajin tawip kelmelte.A’sirese ha’zir bi’zler joqari rawajlang’an a’sirde jasap atirmiz. Turmisimizdi texnikasiz ko’z aldimizg’a keltire almaymiz.

Kelin’, bizler ushin ha’zir a’piwayi bolg’an televizor tariyxina bir na’zer awdarayiq. Aldin u’lken ha’m ju’da awir bolg’an televizorlar jaratilg’an ha’m bul waqiya ju’da insanlardi tan’ qaldirg’an.Qizigi sonda, sol televizorlar ren’li emes tek g’ana aq ha’m qara ren’lerden ibarat bolg’an. Bara-bara onin’ ko’lemi kishreyip, qolayliraq etip shigarila baslang’an. Endi oni biy ma’lel ko’terip ornin almastiriwimiz mu’mkin, yag’niy onshelli qiyinshiliq tuwdirmaydi. Solay etip ilim-texnika rawajlanip biz aq-qara televizorlardan ren’li televizorg’a o’ttik.Solayinsha bizlerdin’ bir qansha o’mirimiz jaqsilandi. Tap sondayaq bizlerdin’ este saqlap qaliwimiz ushin tu’setug’un su’wretlerimizdin’ rawajlaniw basqishlarida rawajlanip bardi. Aq qaradan ren’li su’wretlerge, ren’li su’wretlerden ko’lemlik su’wretlerge o’ttik.

A’ste aqirinliq penen 3D, 5D, 7D kinolar jaratildi.Bir qarag’anda bizlerdi hayran qaldira alatug’un bul kinolar tiykarinan fizikaliq nizamlarg’a tiykarlang’an. Yag’niy bulardin’ ha’mmesi golagrafiya nizamlari tiykarinda jaratilip atir.

Galagrafiyaliq su’wretlerdin’ bizlerge qolayli ta’repi ju’da ko’p. Ha’zirde ko’p g’ana evropa ma’mleketleri bul tarawda ilgerilep ketti ha’m bul taraw bizlerde de jaqsi jolg’a qoyilip atir.Kelin’, golografiya o’zi ne ekenligi haqqinda azg’ana tu’sinikke iye bolayiq.

Golografiya degenimiz ne?

Golografiya grekshe- “toliq jaziw” degen ma’nisti bildiredi. Golografiya interferenciya qubilisi ja’rdeminde jqaziwdi tolqi maydann qayta tiklewdin’ arnawli usili. Bul usil interferenciya ha’m difrakciya nizamlarina tiykarlang’an.Denelerdin’ ken’isliktegi su’wretin jazip aliw ha’m qayta tiklewdin’ bul jan’a usili 1947-jili ingiliz fizigi D.Gabor(1900-1979) ta’repinen oylap tabildi.Bul oylap tabiliw ushin D.Gabor 1971-jilda Nobel siylig’in aldi.Golografiya payda etilgen da’slepki jillarda og’an jeterli itibar berilmedi. Bunin’ tiykarg’I sebebi qizig’an deneler shig’aratug’in jaqtiliq tolqinlari ja’rdeminde interferenciya ko’rinisin payda etiwdin’ imkaniyati joq edi. Braq joqari da’rejedegi monoxromatik nurlar – lazer nurlari payda bolg’annan son’ bul usildin’ a’meliyatta qollaniliwinda keskin buriliw ju’z berdi.Endi golografiyanin’ tiykari menen tanisayiq.Dene haqqindag’I mag’luwmat qanday jazip alinadi ha’m qalay tiklenedi? Bunin’ ushin deneden shig’ip atirg’an tolqin amplitudasin ha’m fazasin jazip aliw ha’m qayta tiklew kerek. Bul bolsa a’meliyatta qollaniw mu’mkin. Sebebi interferenciyada intencivliktin’ bo’listiriliwi interferenciyag’a kiriwshi tolqinlardin’ amplitudalarinada fazalarinada baylanisli. Sonin’ ushin faza ha’m amplituda haqqindag’I mag’luwmatlardi jazip aliw ushin deneden shig’iwshi tolqinnan tisqari jaqtiliq dereginen bariwshi, og’an kogerent bolg’an tolqinnanda paydalaniladi. Gologrqafiyanin’ tiykarg’I ideyasina muwapiq dene ha’m tayanish tolqinlari payda qilatug’un interferenciyon ko’rinistegi intencivlikler bo’listiriliwi su’wretke tu’sirilip alinadi. Son’ fotoplastinkada jazip aling’an qarayg’an bo’listiriliwler jaqtiliq difrakciyasi ja’rdeminde qayta tiklenip, dene bolmasada oni imkaniyati ju’zege keledi. Fotoplastinkada jazip aling’an tayanish ha’m denen tolqinlari payda qilg’an interferenciyon ko’riniske Gologramma dep ataladi. Lazer nuri eki bo’limge ajratiladi: 1-bo’limi aynag’a, al 2-bo’limi denege bag’itlandiriladi. Nurdin’ 1-bolimi aynadan qaytip fotoplastinkag’a tu’sse (tayanish tolqin), 2-bo’limi deneden qaytip fotoplastinkag’a tu’sedi(dene tolqini). Bul tolqinlar kogerent bolg’anlig’I ushin fotoplastinkada interferenciya ko’rinisi ju’zege keltiredi. Tayanish dene tolqinlarinin’ qosiliwi na’teyjesinde payda bolg’an interferenciya ko’rinisinin’ fotoplastinkadag’I su’wreti shig’arilip gologramma payda boladi.

Golografiya ko’rinisin tiklew. Ko’rinisti tiklew ushin gologramma da’slepki ornina qoyiladi. Ol tayanish tolqini menen jaqtilandirilip, lazerdin’ dene arqali tu’setug’un bo’limi tosip qoyiladi. Fotoplastinkag’a tu’sip atirg’an nurdin’ interferencion ko’rinistegi difraksiyasi na’tiyjesinde dene tolqininin’ ko’shirmesi, yag’niy denenin’ jormal ko’lemlik ko’rinisi tiklenedi. Ko’riniste denenin’ barliq qa’siyetleri ja’mlengen bolip golografiyag’a shekem qay jerde turg’an bolsa, sol jerde turadi. Ol son shelli real ko’rinedi, uslap ko’riw mu’mku’ndey boladi. Bunnan tisqari, baqlaw gologrammanin’ on’ ta’repinen su’yir mu’yesh astinda alip barilsa, na’rsenin’ haqiyqiy ko’riniside tiklenedi. Braq bul halda na’rsenin’ jaylasiwi kerisine o’zgeredi. Misali oyis jeri do’n’es ha’m kerisinshe boladi. Braq, a’dette, dene real barday tu’yiletug’un jormal ko’rinisinen paydalaniladi. Soni aytip lazim, ha’tteki gologrammanin’ bir bo’legide ko’rinisti toliq tiklewge imkaniyat jaratadi. Braq bo’lekshenin’ ju’da’ kishi boliwi ko’rinistin’ aniqlig’in jamanlastiriwi mu’mkin.

Golografiyanin’ qollaniliwi. Golografiya usilinan ha’zir ju’da’ ko’p tarawlarda paydalaniladi. Braq, olardin’ en’ tiykarg’isi – mag’luwmatlardi jaziw ha’m saqlaw. Golografiya a’piwayi mikrofotografiya usilina qarag’anda, bir qiyli ko’lemge ju’z ese ko’p mag’luwmatin jaziw imkaniyatin beredi. Misali, o’lshemleri 32x32mm bolg’an fotoplastinkag’a, ha’r birinin’ maydani 1mm kv dan bolg’an 1024gologrammani, yag’niy 1024 betli kitapti jaylastiriw mu’mkin. Golografik yadli EEM golografik elektron mikraskop, golografik kino ha’m televidenie, golografik interferometirler siyaqli tarawlar endi rawajlanip atir.

Spektordin optikaliq tarawina tiyisli elektromagnitlik terbelisler da’wiri ju’da’ kishi sol sebepli u’lkeniriek yaki kishirek interferencionka iye bolg’an qabil qiliwshilar jaqtiliq energiyasinin’ bir zamatliq ma’nisin emes ba’lkim onin’ terbelisler da’wiri ishindegi ortasha ma’nisin qabil qiladi. Bunday ortashalaniw na’tiyjesinde terbelisler amplitudalari haqqinda pikir ju’ritiw imkaniyatina iye bolamiz. Braq olardin’ fazalari haqqindag’I mag’luwmatlarg’a iye bolmaymiz. Sonin’ menen birge tolqinlardin’ fazalarin jaqtiliq deregi bo’limlerinin’ o’z-ara jaylasiwi haqqinda, derektin’ qabil qiliwshidan uzaqlig’I ha’m basqa mag’luwmatlardi beredi. Sonday etip, tolqinlar alip bariwshi terbelislerdin’ fazalari tuwrisindag’I mag’luwmatlar tu’sirip qaldirilg’an o’lshew na’tiyjeleri, uliwma aytqanda bul tolqinlar derektin’ qa’siyetleri haqinda toliq tu’sinik payda etiw imkanin bermeydi.

Misali H foto plastinka sirtinan S₁ noqatliq derekten sferik tolqin tu’sip atirg’an bolsin(1-su’wret). Tu’sip atirg’an jaqtiliqqa sezgir qatlamnin’ ashiq bo’limin tegis qaraytadi. Ha’r qanday basqa noqatliq derekten, misali S₂kelgen tolqinda usi na’tiyjege alip keledi. A’lbette, qabil qilg’ish spatinda terbelis fazalarinin’ bo’listiriliwi tolqin frontinan H plastinka tegisligine shekem bolg’an o’zgerip turiwshi araliq (1-su’wret) penen aniqlanadi, fazalardin’ bul bo’listiriliwi derektin’ jag’dayina baylanisli. Braq fazani bilmew bizdi tolqinnin’ dereginin’ jaylasiwi haqqinda qanday da bir pikir shig’ariw iomkaniyatin bermeydi, bizge belgili faza joqarida aytip o’tilgen tiykarg’i sebepler arqali aniq bolmay qaladi.