I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Ko‘zdan kechirish tergov harakatining turlari. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishdan asosiy maqsad hodisaning kelib chiqish holatini bevosita ko‘rish bilan mavjud iz, ashyoviy dalillarni topishdan iborat

YUridik adabiyotlarda I.N.YAkimov, V.I.Gromov, P.I.Tarasov-Radionov, A.I.Vinberg kabi olimlar tomonidan hodisa joyini ko‘zdan kechirish tushunchasiga berilgan bir qancha ilmiy ta’riflarni uchratish mumkin. Professor A.I.Vinberg bergan ta’rifi alohida e’tiborga molikdir: “hodisa sodir etilgan joyni ko‘zdan kechirish,-deydi u,-hodisa­ning mexanizmini o‘rganishga, jinoyatchilik faoliyatining izlarini aniqlash, saqlash va keyinchalik o‘rganish uchun qayd etishga hamda sodir etilgan hodisa holatlarini aniqlash maqsadida turli ob’ektlar, predmetlar, hujjatlar va boshqa ish uchun ahamiyatli bo‘lgan dalillarning qayd etilishiga qaratilgan tergov harakati hisoblanadi¹¹. Hodisa joyini ko‘zdan kechirish tushunchasi o‘z ichiga jinoyatning izlari, ashyo­viy dalillarni topish va to‘g‘riligini isbotlash, jinoyat moti­vi va mexanizmini aniqlash, ko‘zdan kechirish ma’lumotlarini “issiq izlar” bo‘yicha qidiruv o‘tkazish uchun foydalanishga qaratilgan kompleks tergov va qidiruv tadbirlarini qamrab oladi.

A.I. Vinbergning fikricha hodisa sodir etilgan joyni ko‘zdan kechirish, bu-ish uchun ahamiyatli bo‘lgan holatlarni aniqlashga qaratilgan va kechiktirib bo‘lmaydigan tergov hara­kati bo‘lib hisoblanadi. U o‘z ichiga sodir etilgan hodisaning xarakteri, jinoyatchilar shaxsi, jinoyat motivlarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladigan hodisa joyining holatini o‘rganishi, har xil izlar va boshqa ashyoviy dalillarni topish, qayd etish va qo‘lga kiritish kabi harakatlarni qamrab oladi¹².

Tadqiq etilayotgan hodisada jinoyat tarkibi bor yoki yo‘qligini mumkin qadar aniqlashga imkon beradigan haqiqiy ma’lumotlarni topish va mustahkamlash, shuningdek tadqiq etilayotgan hodisa holatlari va uning ishtirokchilari haqida taxminlar qilish va ularni tekshirish uchun hodisaning hola­tini to‘laligicha hamda uning ayrim ob’ektlarini bevosita tadqiq etishdan iboratdir. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish aynan ana shu joyda jinoyat sodir etilganligi yoki uning izlari borligi haqida ma’lumotlar bo‘lgan taqdirda o‘tkaziladi (JPKning 137-m.).

Ko‘zdan kechirish natijalarining isbotlovchi ahamiyati ko‘p jihatdan uning o‘z vaqtida o‘tkazilganligi darajasiga bog‘liq­dir.

Hodisa joyini ko‘zdan kechirishning asosiy prinsiplari­dan uning o‘z vaqtida va atroflicha, batafsil o‘tkazilishini alohida ajratib ko‘rsatish lozimki, ular mumkin qadar mak­simal axborot to‘plashni ta’min etadi. O‘z vaqtida, to‘la va to‘g‘ri ko‘zdan kechirish yordamida quyidagilarni aniqlash mumkin:

• 
  Sodir etilgan hodisaning mazmuni;
  
• 
  Sodir etilish joyi va vaqti;
  
• 
  Hodisada qatnashgan shaxslar soni;
  
• 
  Jinoyatning motiv va maqsadi;
  
• 
  Jinoyatning sodir etish turi;
  
• 
  Jinoyat sodir etilishiga ta’sir etgan shart-sharoitlar;
  

• 
  Hodisa joyida jinoyatchilarning xatti-harakatlari, kelish va ketish yo‘llari;
  
• 
  Jinoiy harakat nimaga qaratilganligi;
  
• 
  O‘lgan shaxsning jismoniy va ruhiy holati;
  
• 
  Jabrlanuvchining o‘limidan oldingi harakatlari;
  

YUqorida ko‘rsatilgan masalalar faqat tergovchi tomonidan ko‘zdan kechirish yakunida ko‘zdan kechirish oldiga qo‘yilgan tub savollarga javob olingandan keyingina echilishi mumkin. Ushbu savollar sonini kriminalistlar turlicha belgilay­dilar.

Agarda avvalgi kriminalistika darsliklariga nazar tashla­sak, ularda biz ko‘zdan kechirish jarayonida echilishi lozim bo‘lgan 7 ta savol keltirilganligining guvohi bo‘lamiz. Ushbu savollarni ilgari surgan mualliflar qadimgi Rim yuristlari­ning sud protsesslari uchun ishlab chiqqan formulasiga asos­langan edilar. Haqiqatan ham, qadimgi Rim yuristlarining: nima?, -kim?, -qaerda?, -qachon?, -nima uchun?, -qanday?, -nima bilan? kabi savollarini rad etish mumkin emas¹³.

Sodir etilgan jinoyat haqida xabar olgach, basharti uning ochilishi hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishni talab qilsa, tergovchi (surishtiruvchi) zudlik bilan hodisa sodir bo‘lgan joyga borishi va uni ko‘zdan kechirishni amalga oshiri­shi kerak. Bu hol tergov harakatining aynan kechiktirib bo‘l­masligi sababli, hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish­ni keyinga qoldirish mumkin bo‘lmagan hollarda jinoyat ishi qo‘zg‘atilmasdan oldin o‘tkazishga yo‘l qo‘yiladi. Bunday vaziyat­larda ko‘zdan kechirishdan keyin ko‘pi bilan 72 soat ichida, istisno hollarda esa o‘n kun davomida jinoyat ishini qo‘zg‘atish yoki uning qo‘zg‘atilishini rad etish haqida qaror chiqarilishi kerak.

Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish ishdan man­faatdor bo‘lmagan fuqarolarni jalb qilgan holda, albatta xolislarning ishtirokida amalga oshiriladi. Agar ko‘zdan kechirish hududida davlat sirini o‘z ichiga olgan ma’lumotlar aniqlanishi mumkin bo‘lsa, bunday xolislar sifatida o‘z mashg‘ulot turi yoki xizmat faoliyati bo‘yicha bunday ma’lumot­lardan foydalanishga ruxsati bo‘lgan shaxslar taklif qilinadi.

Ko‘zdan kechirish boshlanishidan oldin tergovchi xolislarga ularning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi kerak. Ko‘z­dan kechirish o‘tkazilganda tergovchi xolislarning e’tiborini ishni tergov qilishda ahamiyatli bo‘lgan barcha holatlarga qaratadi. O‘z navbatida xolislar ham tergovchining e’tiborini o‘zlarining fikriga ko‘ra ish uchun ahamiyatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan u yoki bu faktlarga qaratishga haqlidir. Zarurat tug‘il­ganda kelgusi tergov qilish yoki sud muhokamasi borasida xolislar ko‘zdan kechirish natijasida ularga ma’lum bo‘lgan holatlar yuzasidan guvohlar sifatida so‘roq qilinishlari mumkin.

Agar jinoyat ishi ko‘rilayotgan vaqtda ko‘zdan kechirishga zarurat tug‘ilsa, sud bu haqda ajrim chiqaradi va ko‘zdan kechirishni taraflar ishtirokida o‘tkazadi (JPKning 136-m.).

Zarur hollarda surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ko‘zdan kechirish chog‘ida o‘lchov o‘tkazadi, fotosuratga, kinotasvirga, video-yozuvga tushiradi, rejalar, sxemalar, chizmalar tuzadi, izlardan qoliplar va nusxalar oladi. Bu ishlarni bajarishda yordam berish uchun ko‘zdan kechirishga mutaxassislar jalb qilinishi mumkin.

Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish chog‘ida mutaxas­sis ko‘zdan kechirishda paydo bo‘ladigan u yoki bu masalalarda tergovchiga maslahat beradi, shuningdek izlarni topish va qayd etishda, ulardan qoliplar va nusxalar olishda, hodisa sodir bo‘lgan joyni fotosuratga tushirishda, reja va chizmalar tuzishda texnik yordam ko‘rsatadi. Ko‘zdan kechirishning quyida­gi turlarini amalga oshirishda malakali mutaxassislarni tak­lif etishga alohida e’tibor berish lozim: maxfiy joylarni aniqlash maqsadida narsalarni ko‘zdan kechirish, maxfiy yozuvlarni aniqlash maqsadida hujjatlarni ko‘zdan kechirish, fotoplyonkani ko‘zdan kechirish va hokazo. Ayrim hollarda ko‘zdan kechirishda qatnashayotgan mutaxassislar jinoiy maqsad­larni amalga oshirishga mo‘ljallangan maxfiy moslamalarni aniqlashga yordam beradilar.

Katta hudud va binolarni ko‘zdan kechirish bir nechta surish­tiruvchi yoki tergovchilar tomonidan amalga oshirilishi mum­kin, bunda ular har birining harakati kamida ikki nafar xolis ishtirokida o‘tkazilishi kerak.

Hodisa sodir bo‘lgan joydan olingan narsalar, hujjatlar va izlar o‘raladi va muhrlanadi. Katta hajmdagi narsalar olinmaydi va muhrlanmaydi, lekin surishtiruvchi yoki tergovchi ularni saqlash choralarini ko‘rishi lozim (JPKning 137-m.).

Ko‘p hollarda hodisa joyini ko‘zdan kechirish natijalari asosida jinoyatning yasamaligi yoki jinoyat tarkibining mavjud emasligi yoxud jinoyat izlari bo‘yicha muvofaqiyatli qidiruv ishlari olib borish borasida xulosalar chiqariladi. Biz hodisa joyini ko‘zdan kechirishda foydalanadigan bilish yoki tekshirish o‘tkazishning uslublari, ushbu tergov harakati­ning tashkiliy, nazariy va amaliy muammolariga to‘xtalmay­miz. Biz bu erda ko‘zdan kechirish natijalari bo‘yicha tusmol­larni shakllantirish va bo‘lib o‘tgan voqea kartinasini tik­lash, ko‘zdan kechirish bilan bir vaqtda amalga oshirish lozim bo‘lgan boshqa tergov va tezkor-qidiruv chora-tadbirlari, ularning o‘tkazish natijasida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish, shuningdek hodisa joyini ko‘zdan kechirishning huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq muammolar to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz.