I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish tergov harakatining jarayonini va natijalarini qayd qilish. Ko‘rsatuvlar hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirilgani haqida surishtiruvchi yoki tergovchi Jinoyat-protsessual kodek­sining 90-92-moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga muvo­fiq bayonnoma tuzadi, sud esa tekshiruvning borishi va natija­larini sud majlisi bayonnomasiga kiritadi (JPK, 134-modda).

Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish bayon­nomasi ushbu tergov harakatini qayd etish bo‘yicha asosiy huj­jat hisoblanib, u kirish, tavsif va yakunlovchi qismlarga bo‘linadi.

Bayonnomaning yakunlovchi qismida quyidagilar qayd etili­shi kerak: agar tergov harakati video vositalariga olingan bo‘lsa, bayonnomada videotasma namoyish qilinganligi to‘g‘risi­da tasdiqlangan belgi bo‘lishi kerak (tasdiqlash tergov haraka­tida ishtirok etgan barcha qatnashchilarning imzolarini tegish­li belgi tagida qayd etilishidir), agar fonogramma eshitti­rilgan bo‘lsa, buning belgisi ham tergov harakati qatnashchi­lari tomonidan bayonnomada tasdiqlanadi; bayonnomaga video­gramma; fonogramma, shuningdek har xil chizmalar ilova qilinganligi belgilanib, tasdiqlanadi; tergov harakati jarayonida olingan izlar, ashyoviy dalillar, namunalarning ro‘yxati keltiriladi va tasdiqlanadi hamda bu ob’ektlar nimaga o‘ralgani qayd etiladi; tergov harakati qatnashchilari qanday ariza va e’tirozlar, shikoyatlar berganliklari bayonno­mada qayd etiladi va bayonnoma tergov harakatini to‘liq va aniq aks etganligi qatnashchilarning imzolari bilan tasdiqlanadi (bayonnomaning har bir sahifasi ham shu qatnashchilarning imzolari bilan tasdiqlanishi kerak).

Jinoyat belgilari mavjud bo‘lganda, jinoyat va jinoyatchi haqidagi xabarlarni, ma’lumotlarni olish uchun doimo dast­labki tergov mantiqan izlarni, ashyolarni, hodisa joyini o‘rganish va qayd etishdan boshlanadi. SHu sababli jinoyat ishi ko‘zg‘atilishidan oldin, yo‘l qo‘yiladigan tergov harakatlaridan biri bo‘lib hodisa joyini ko‘zdan kechirish hisoblanadi.

Kriminalistikaga oid adabiyotlarda ko‘zdan kechirish tergov harakatiga turlicha ta’rif beriladi. Berilgan ta’riflarni berilgan vaqtiga qarab guruhlarga ajratilsa, dastabki ta’rif­lar ko‘zdan kechirish tergov harakatining vazifalaridan kelib chiqqanligining guvohi bo‘lamiz. Dastlab yuridik adabiyotlarda ko‘zdan kechirish jinoyat izlarini aniqlash, hodisa sodir bo‘lgan vaziyatni va ish uchun ahamiyatli bo‘lgan boshqa holatlar­ni aniqlashtirish maqsadida, o‘tkazilishi to‘g‘risida gapirilsa-da, ammo uning mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tilmasdi.

Ko‘zdan kechirish, bu-o‘ziga xos tergov harakatini, uni boshqa tergov harakati bilan almashtirish mumkin emas. Tergov ja­rayonida ba’zi sabablarga ko‘ra (misol uchun, protsessda qatna­shuvchi shaxslar hayoti va salomatligiga xavf tug‘dirmaslik maqsadida), so‘roq yoki tergov eksperimenti o‘tkazishning iloji bo‘lmaydi va bu xollarda ularning o‘rniga boshqa tergov hara­kati o‘tkaziladi, ya’ni ular boshqa chora-tadbirlar bilan almashtiriladi. Ammo ko‘zdan kechirish harakati natijasida olingan ma’lumotlarni (izlar, ashyoviy dalillar va hokazo) boshqa tergov harakatini to‘ldira olmaydi. SHu sababli ko‘zdan kechirish aksariyat jinoyat ishlari bo‘yicha dastlabki va kechik­tirib bo‘lmaydigan muhim protsessual harakatdir.

Ko‘zdan kechirishning to‘liq va har tomonlama o‘tkazilishi hodisa joyi xolatini to‘liq tekshirish, birorta ham ashyoviy dalillarning nazardan chetda qolmasligi va bayonnomada qayd etilishini taqozo qiladi.

O‘z navbatida hodisa joyini ko‘zdan kechirishning to‘la va har tomonlama o‘tkazilishi quyidagilar bilan ta’minlanadi:

Ko‘zdan kechirishning to‘g‘ri tashkil etilishi, ko‘zdan kechi­rish ishtirokchilari o‘rtasida ish faoliyatini to‘g‘ri taqsimla­nishi hamda barcha harakatlarning tuzilgan rejaga asosan o‘tkazilishi;

Ko‘zdan kechirish harakatiga faqat tergovchi boshchilik qilishi;

Kriminalistik vositalar va uslublarning to‘g‘ri qo‘llani­lishi;

Tergovchi va boshqa jalb qilingan mutaxassis ishtirokchi­larda kasbiy tajriba va bilimlarning etarliligi;

Tergov harakatini o‘tkazish oldidan sodir bo‘lgan hodisa manzarasini amaliy harakatlarga nisbatan solishtirish qobiliyati¹⁰.

Ko‘pchilik jinoyat ishlari bo‘yicha hodisa joyini ko‘zdan kechirish dastlabki tergov yo‘nalishini belgilab beruvchi bi­rinchi navbatdagi kechiktirib bo‘lmas, tergov harakati hisob­lanadi.

Ko‘pincha, hodisa joyi xolatini ko‘zdan kechirish uchun ter­govchiga murakkab vaziyatlarda maslahatlar beruvchi mutaxassis shaxslar jalb etiladi. Nihoyat ko‘zdan kechirish jarayoni tergovchidan juda katta aqliy mehnat, vaziyatni tahlil qila olish va to‘g‘ri xulosa chiqara olishni talab etadi.

Ma’lum bir, bevosita hodisa sodir etilgan va ko‘zdan kechi­rilish lozim bo‘lgan joy-hodisa sodir bo‘lgan joy deb topi­ladi. Odatda, bunday hodisa deganda, ma’lum bir jinoyat (qotillik, bosqinchilik, nomusga tegish va hokazo) tushuniladi, Lekin "hodisa" tushunchasini "jinoyat" tushunchasidan kengroq deb qarash lozim, chunki hodisa o‘z ichiga o‘z-o‘zini o‘ldirish va baxtsiz hodisani ham qamrab oladi.

Ma’lumki, tergov amaliyotida odam murdasi topilganligi fakti hodisa sifatida qaraladi. SHuning uchun ham murda topilgan joy (o‘sha odam qaerda o‘lganligidan qat’iy nazar) har doim-hodisa sodir etilgan joy deb xisoblanadi.

Ko‘zdan kechirish ­ jinoyat izlari, ashyoviy dalillarni topish, hodisa sodir bo‘lgan vaziyatni va ish uchun ahamiyatli bo‘lgan boshqa holatlarni aniqlashtirish maqsadida surishti­ruvchi, tergovchi yoki sudning hodisa sodir bo‘lgan joyni, murdani, hayvonlarni, tevarak-atrofni, binolarni, narsalar va hujjatlarni ko‘zdan kechirishdan iborat bo‘lgan tergov harakatidir (JPK, 135-modda).

Ko‘zdan kechirishning maqsadi ish bo‘yicha ahamiyatli haqiqiy ma’lumotlarni aniqlash va mustahkamlashdir. Ko‘zdan kechi­rishda haqiqiy ma’lumotlarni aniqlash ko‘zdan kechirilayotgan ob’ektlarda aks etgan sodir etilgan jinoyat holatlarini ko‘z­dan kechirish ishtirokchilarining (tergovchi va xolislarning) bevosita idrok qilishi orqali amalga oshiriladi.

Odam badanini ko‘zdan kechirish guvohlantirish yoki eksper­tiza o‘tkazish qoidalariga asoslangan holda (JPK, 142-147 va 172-187-moddalar) amalga oshiriladi. Pochta-telegraf jo‘nat­malarini ko‘zdan kechirish JPKning 167-moddasida nazarda tutilgan tartibda o‘tkaziladi.

Narsalarni olib qo‘yish va tintuv o‘tkazish chog‘ida topilgan narsa va hujjatlar shu tergov harakatlarini o‘tkazish uchun belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda ko‘zdan kechirilishi lozim (JPK, 135-modda).

Ko‘zdan kechirishda qatnashishga ayblanuvchi, gumon qilinuv­chi, jabrlanuvchi, guvoh jalb qilinishi mumkin. Ko‘rsatilgan shaxslarning ko‘zdan kechirishda qatnashishi ko‘p hollarda ish uchun ahamiyati bo‘lgan yangi holatlarni aniqlashda yordam bera­di (masalan, xonadonga o‘g‘rilikka tushganlik yuzasidan ko‘zdan kechirishda jabrlanuvchi hodisa sodir bo‘lgan joydan topgan muayyan narsa xonadonda yashovchilarning hech biriga tegishli emasligini ko‘rsatadi). Ko‘rsatilgan shaxslarning ko‘zdan kechi­rishda qatnashishi ular oldin bergan ko‘rsatuvlarini ko‘zdan kechirish borasida aniqlangan ma’lumotlar bilan solishtirib tekshirish va aniqlash imkonini beradi.

Jinoyat-protsessual qonunga muvofiq ko‘zdan kechirishning quyidagi turlari farqlanadi: hodisa sodir bo‘lgan joyni, murdani, hayvonlarni, tevarak-atrof va binolarni, narsa va hujjatlarni ko‘zdan kechirish (JPK, 135, 137, 138, 139,140-moddalar).

Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish eng muhim va mas’uliyatli harakat hisoblanadi, shuningdek, u yuqorida ko‘rsatilgan ko‘zdan kechirishning deyarli hamma turlarini o‘z ichiga oladi. Pochta-telegraf jo‘natmalarini ko‘zdan kechirish bundan mustas-nodir.

Ko‘zdan kechirishda tergovchi quyidagi umumiy taktik qoidalarga rioya qilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi:

1. Ko‘zdan kechirish kechiktirilmay, o‘z vaqtida amalga oshirilishi.

Tergovchi jinoiy hodisa sodir etilganligi to‘g‘risida xabar olganidan so‘ng darxol hodisa joyiga etib borishi lozim. Hodisa joyini ko‘zdan kechirishidan olingan ma’lumotlarga qarab tergovchi tezkor ravishda hodisa to‘g‘risida, jinoyat sodir etgan shaxslar to‘g‘risida versiyalarini ilgari suradi, jinoyat sodir etgan shaxs(lar)ni qidirib, ushlash bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan tezkor tadbirlarni tashkil qiladi, guvohlanti­rish va tergov olib borish bo‘yicha amalga oshiriladigan ish­larni rejalashtiradi.

Hodisa joyini ko‘zdan kechirishni kechiktirish ob’ektiv (manfaatdor shaxs(lar) tomonidan) va ob’ektiv (ob-havo, muhit ta’siri) omillar ta’sirida joyning holati o‘zgarishga, izlar­ni va boshqa ashyoviy dalillarning tiklanmaydigan darajada yo‘q bo‘lib ketishga olib kelishi mumkin. Bu esa muayyan dara­jada tergovni qiyinlashtiradi. Ko‘zdan kechirishni tashkil qilish va amalga oshirishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar va xato­liklarni (boshqa tezkor-qidiruv harakatlari kabi), odatda, keyingi qilinadigan ishlarda to‘ldirish yoki tuzatish juda qiyin bo‘ladi. Ammo hodisa sodir bo‘lgan vaqtdan ko‘zdan kechi­rishgacha ko‘p vaqt o‘tib, hodisa joyining asl holati o‘zgargan bo‘lsa ham, tergovchi hodisa joyini ko‘zdan kechirishi xato hisoblanadi. CHunki hatto bunday kechiktirib o‘tkazilgan ko‘z­dan kechirishdan ham tergov uchun ahamiyatli ashyoviy dalillar topilishi mumkin.

2.