I. Skandiy va itriy xaqida umumiy tushuncha. 1 Skandiy va uning xossalari

II.Skandiy va ittriyning ochilish tarixi va ularni ochib bergan olimlar

1871-yilda Mendeleyev oʻzi kashf etgan davriy qonun asosida bir qancha elementlar, jumladan, bor analogi mavjudligini bashorat qilgan va uni ekabor deb atagan. Mendeleyev nafaqat elementning o‘zini, balki barcha asosiy xossalarini: atom va solishtirma og‘irlikni, kimyoviy xossalarini, oksid va xlorid formulalarini, tuzlarning xossalarini va hokazolarni bashorat qilgan.Sakkiz yil o‘tgach, uning bashorati to‘liq tasdiqlandi. Uppsala'da analitik kimyo professori Nilson noyob er minerallari euksenit va gadolinitni o'rgangan . Uning maqsadi noyob yer elementlarining sof holidagi birikmalarini minerallardan ajratib olish, ularning fizik-kimyoviy konstantalarini aniqlash va elementlarning davriy sistemadagi o‘rinlarini aniqlashtirish edi. Nilson 69 g erbiy tuproqni evksenit va gadolinitdan boshqa nodir yerlar aralashmasi bilan ajratib oldi. Ushbu namunani ajratib, u juda ko'p miqdorda iterbiy oksidi va noma'lum erni oldi, uni noyob yer elementi oksidi uchun oldi. Ammo batafsilroq o'rganish shuni ko'rsatdiki, bu qandaydir yangi element. Nilson uni vatani Skandinaviya sharafiga skandium deb atagan. Yangi elementning Mendeleyev eka-bori bilan bir xilligini Uppsalalik boshqa olim Kleve ko'rsatib o'tdi, xususan, u oksid formulalarining o'xshashligiga, tuzlarning rangsizligiga va oksidning ishqorlarda erimasligiga e'tibor qaratdi. Shundan so'ng, yangi element davriy tizimda Mendeleev ko'rsatgan o'rinni egalladi. 1908 yilgacha skandiy tabiatda juda kam uchraydi, degan fikr mavjud edi. Kruks va Eberxard bu elementning dispers holatda keng tarqalganligini isbotladilar. Metall skandiy 1914 yilda olingan va 1936 yilda Fisher uni gidroksidi metall xloridlari eritmasidan elektroliz qilish orqali izolyatsiya qilish usulini ishlab chiqdi.

Skandiy (lot. Scandium), Sc — Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element; at. rakami 21, atom massasi 44,9559. Tabiatda Skandiyning fakat bir izotop i 45Sc borligi maʼlum. Skandiyning 10 ta sunʼiy radioaktiv izotoplari ichida (5nurlanuvchi izotop 46Sc (T1/2=83,9 kun)ning ahamiyati muhim. U radioaktiv indikator sifatida va tibbiyotda ishlatiladi. Skandiy nodir yer elementlar jumlasiga kiradi. Skandiyni 1879-yilda shved olimi SkandiyNilson Skandinaviyada (lot. scandia, elementning nomi ham shundan) gadolinit mineralidan olgan. Yer poʻstining massa jihatdan 610"4% ini tashkil qiladi.
Skandiyning asosiy minerallari tortveytit Sc2SiO7 vasterrettit — Sc(PO4)2H2O nihoyatda kam uchraydi. Ulardan Skandiy olinmaydi.
Skandiy och sariq tusda tovlanib turadigan yengil, yumshoq, bolgʻalanuvchan metall. Zichligi 3,020 g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 1539±5°, qaynash temperaturasi 2700° atrofida.
Skandiy kimyoviy xossalari jihatidan faol metallar jumlasiga kiradi. Havoda oksidlanishi tufayli xiralashadi. Xlorid va sulfat kislota eritmalarida yaxshi eriydi, oʻz birikmalarida, asosan, 3 valentli, ammo alohida sharoitlarda Skandiyning 2 valentli birikmalarini ham olish mumkin. Skandiy 450° da vodorod bilan gidrid (ScH2), 400—600° da galogen l ar bilan galogenidlar (maye., ScCl3) hosil qiladi. Azot bilan 600° dan yuqori trada reaksiyaga kirishadi. 800° da portlash natijasida Skandiy nitrid ScN vujudga keladi. Oltingugurt, selen va tellur bilan faqat yuqori trada reaksiyaga kirishadi. Skandiy tarqoq xrlda nodirer minerallaridan berill, volframitda va boshqa minerallarda ham uchraydi. Shuninguchun Skandiy volfram, qalay, uran va choʻyan i.ch. korxonalarining chiqindilarini qayta ishlash yoʻli bilan olinadi. Sof Skandiy metali olish uchun ScCl3 yoki ScF, ni kalsiy bilan qaytariladi; bu jarayon natijasida hosil boʻlgan mahsulot 1600— 1700° da vakuumda haydaladi. Skandiyli ferritlar EHM uchun xotira elementlar tayyorlashda ishlatiladi. Skandiyning zichligi kichik, suyuqlanish temperaturasi yuqori boʻlganligi sababli undan raketa va samolyot yasash materiali sifatida foydalanish mumkin. Skandiy va uning birikmalari radiotexnika va radioelektronikada, termoelektr generator, oksid katod va boshqa tayyorlashda, yadro texnikasida, metallurgiyada, shisha, keramika, kimyo sanoatida, tibbiyotda qoʻllanadi.

Ittriy davriy sistemaning III guruhi elementi boʻlgan noyob erlar guruhiga kirmaydi , lekin uning ochilishi va tadqiq etilishi tarixi noyob yer elementlarining ochilishi bilan chambarchas bogʻliq. Eslatib o'tamiz, birinchi marta yttrium ( Yttria ) so'zi 18-asrning oxirida paydo bo'lgan. Gadolinning qora mineral ytterbit ( gadolinit ) ustida olib borgan tadqiqotlari natijasida . Ekeberg 1797 yilda gadolinitdan ajratilgan yerni tozalab, uni itriy deb atadi, 45 yildan keyin Mosander uni itriy, terbiy va erbiyga parchalaydi; Bu nomlarning barchasi asl ytterbitning ajralishini anglatadi va mineral nomlarining uchta bo'g'inidan olingan - ytt , terb va erb . Kelajakda Mozanderning barcha uchta erlari uzoq davom etgan tadqiqotlarga duchor bo'ldi va bir necha bor elementlarning yolg'on kashfiyoti haqida xabar berildi. 19-asrning birinchi yarmidagi rus kimyo adabiyotida. elementning nomlari bor edi: itriy erning asosi, itriy ( Dvigubskiy , 1824), yttrin (Qo'rquv), itriyning asosi, itriy (Gess) va boshqalar.

Ittriy (lotincha: Yttrium), Y — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 39, atom massasi 88,9059. Tabiiy Ittriy ning bitta barkaror izotopi 39Y maʼlum. Yer poʻstida massa jihatidan 2,0-10~3%, dengiz suvida 3-10~4 mg/l Ittriy bor. Ittriy boshqa nodir metallar bilan birgalikda ksenotim, fergyusonit, evksenit, gadolinit va b. minerallar tarkibida uchraydi. Ittriy — oqish kumushrang metall. Zichligi 4,45 g/sm3. Suyuqlanish temperaturasi 1528°, qaynash temperaturasi 3320° atrofida. Brinell boʻyicha kattikligi 628 MPa, unga mexanik ishlov berish oson. Ittriy havoda yupqa mustahkam oksid parda bilan qoplanadi. Metall holdagi Ittriy ilk bor Ittriy Vyoler tomonidan 1828 yilda ajratib olingan. Ittriy qaynoq suvda havo kislorodi taʼsirida sekin oksidlanadi, mineral kislotalar bilan oson (ftorid kislotadan tashqari) reaksiyaga kiri-shadi. Quyida Ittriyning eng muhim birikmalari haqida maʼlumot keltirilgan.
Ittriy (Sh)-o ks id. Y2O3 — rangsiz kris-tallar. Suyuqlanish temperaturasi 2430°, qaynash temperaturasi 4300° atrofida; zichligi 4,85 g/sm3. Suvda erimaydi, mineral kislotalarda yaxshi eriydi. Ittriy ning nitrat, oksalat, karbonat va b. tuzlarini 800—1000° da parchalash usuli bilan olinadi. Ittriy (Sh)toksid maxsus optik shi-shalar, issiqbardosh, oʻta oʻtkazuvchan va shaffof keramik mahsulotlar, lyuminoforlar, ittriy-temir va b. ittriyli granatlar olishda qoʻllaniladi.
Ittriy (Sh)-ftori d — rangsiz kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 1155°, qaynash temperaturasi 2230°; kristallogidratlar hosil qiladi. Metallotermik usulda Ittriy olish uchun ishlatiladi.
Ittriy (Sh)-xlorid — rangsiz, gigroskopik kristallar. Suyuqlanish temperaturasi 721°, qaynash temperaturasi 1482°; zichligi 2,8 g/sm3. Suvda yaxshi eriydi; kristallogidratlar hosil qiladi. Metallotermik usulda sof Ittriy olishda ishlatiladi.
Ittriy poʻlat va choʻyanlarga legirlovchi, issiqqa chidamliligini oshiruvchi qoʻshimcha sifatida, qiyin eriydigan, lyuminofor va lazer materiallar olishda qoʻllaniladi