I. Skandiy va itriy xaqida umumiy tushuncha. 1 Skandiy va uning xossalari

I. Skandiy va itriy xaqida umumiy tushuncha
Skandiy, ittriy, lantan, aktiniy va ularning ochilishi tarixi. By elеmеntlarning tabiatda uchrashi. Oddiy moddalarning fizikaviy va kimyoviy xossalari. Oksidlari, gidroksidlari va tuzlari, ahamiyati.
Skandiy gruppachasi: III gruppaning qo’shimcha gruppachasiga skandiy (Skandium) Sc, ittriy (ittrium), lantan (Lantanium) La va aktiniy (Astinium) As kiradi.
Skandiyning mavjudligini D. I. Mendeleev 1870 yilda oldindan aytib bergan. Oradan to’qqiz yil o’tgach, uni L. N. Nilson toza holda oladi.
Skandiy gruppachasi elementlari atomlari tashqi elektron qavatlarida ikkitadan va undan keyingi qavatda esa to’qqiztadan elektron saql ayd i.
Quyida gruppacha elementlari atomlarining tashqi va undan oldingi elektron qavatlari tuzilishi keltirilgan:

C 3s2 3p6 3d1 4s2

V 4s2 4p6 4d1 5s2
La 5s2 5p6 5d1 6s2
Ac 6s2 6p6 6d1 7s2

Ularda tartib belgisi oshgan sari ionlanish energiyasi (6,66 eV dan 5,51 eV gacha) kamayib boradi, ion radiusi esa (0,083dan 0,11 nm gacha) ortadi. Gruppachaning har bir elementi uzidan keyin tegishlicha y- elementlar dekadasini vujudga keltiradi. Skandiy gruppachasi elementlarining o’z birikmalaridagi oksidlanganlik darajasi ko’pincha +3 ga teng bo’ladi.

Skandiy, ittriy va lantan er qobig’ida massasi buyicha 10 % ni tashkil etadi. Aktiniy ancha kam tarqalgan bo’lib, massasi buyicha 6 •1010 % atrofidadir.
Skandiy gruppachasi elementlari ularning ftoridlarini (ba’zan, xloridlarini) qaytarib olinadi. Birikmalari esa tuzlari yoki oksidlaridan turli yo’llar bilan sintez qilinadi.
Skandiy gruppachasining elementlari erkin holatda yuqori temperaturada suyuqlanadigan oq-kumush rang metallar bo’lib, suyultirilgan anorganik kislotalar (HCI, H2SO4 va HNO3) da eriydi. Qizdirilganda ko’pgina metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.
Gidroksidlari asosli xossaga ega. Qizdirilganda oksidlarga o’tadi. Lantan gidroksidi La(OH)3 kuchli asos hisoblanadi. Skandiy gidroksidi konsentrlangan ishqr eritmasida gidroksoskandiatga (masalan, Na3[Sc(OH)6] ayla-nadi. Gruppacha elementlari gidroksidlaridan ba’zilari amorf xolda ham uchraydi. Gidroksidlar elementlar tuzlarining suvli eritmalaridan ammiak yoki ishqorlar bilan cho’ktirib olinadi. Ular elementlarning boshqa elementlarini olishda xomashyo bo’lib xizmat qiladi.
Skandiy gruppasi elementlari kompleks birikmalar xosil qiladi. Masalan, skandiy oksalat geksagidradi Sc2(S2O4)36H2O yoki MeSc(S2O4)2 .2H2O va Me3Sc(S2O4)3 • 4H2O (Metall-ishqoriy metall) kabi komplekslari skandiyning galoidli birikmalari neytral yoki nordon eritmalariga oksalat kislota ta’sir ettirib xosil qilinadi.
Skandiy gruppachasi elementlari birikmalari lazer materiallari, elektron asboblarda katodlar va EXM larda ishlatiluvchi ferritlardan yasaluvchi yodlab qolish moslamalarda qo’llaniladi.
1794-yili asl millati fin bo‘lgan Yoxann Gadolin ismli olim, Shvetsiyaning Itterbyu shaharchasi yaqinidan ilgari ilm-fanga noma'lum bo‘lgan, yangi mineral topib oldi. Gadolin shaharcha nomiga ishora qilgan holda, ushbu topilmani ittria deb nomlagan edi. Sinchiklab tekshirishlar orqali, olim ushbu mineral tarkibida kimyogarlarga shu choqqacha noma'lum bo‘lgan kimyoviy element mavjudligini ham aniqladi. Tabiiyki, ushbu kimyoviy elementni ham, o‘sha shaharcha nomi bilan ittriy deb atay boshlashdi.
Biroq, ittriyning kashf qilinishi haqidagi hikoya shuning o‘zi bilan yakunlanmagan. Ba'zi paytlarda ittriy jahonning eng nufuzli kimyogarlarini ham boshi berk ko‘chaga olib kirib qo‘ygan bo‘lib, uning atrofidagi bahslar ancha uzoq davom etgan.