I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

5.4. Avtomobil dvigatellarining zaharliligini yo‘l sharoitiga qarab

prognoz qilish

Hozirgi vaqtda chiqindi gazlar tarkibidagi zararli moddalar chiqindilarini kamaytirish muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Ma‘lumki, avtomobil inson organizmiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi chiqindi gazlar bilan havo havzasining asosiy ifloslantiruvchilardan biri hisoblanadi. Avtomobil nafaqat atmosferani, balki yo‗llar tutashgan tuproqni ham ifloslaydi.

Chiqindi gazlar tarkibidagi turli birikmalar sonining haydash rejimlariga bog‗liqligi yaxshi o‗rganilgan. Masalan, chiqindi gazlardagi SH uglevodorod miqdori, ayniqsa, majburiy bekor (tormozlovchi) rejimlarda kuchli gazlanish bilan ortadi.
Ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarining miqdori muayyan ish sharoitlarida transport vositasining ishlash rejimlariga bog‗liq. Shunisi harakterliki, dvigatelning zaharliligi o‗zi nisbatan kichik bo‗lib, atmosferaga zararli moddalarning chiqarilishiga belgilovchi ta‘sir dvigatelning ishlash vaqti omiliga ega. Avtomobilning turli haydash sharoitlarida ishlash rejimlarini o‗rganish shuni ko‗rsatadiki, eng avvalo avtomobilning yuk hamda bekor rejimlari "zaharlixavfli" xisoblanadi. Shunday qilib, yuk sharoitida uglerod oksidining 54–75% va azod oksidining deyarli 100% chiqariladi; 15–38% uglerod oksidining va majburiy bekor ishlashida–4–10% .
Turli sharoitlarda indikatorning son qiymatlari (g / km) taxminan bir xil bo‗lishi va atmosfera ifloslanishi darajasini aniqlaydigan mutlaq chiqindilar (g/s) – boshqacha bo‗lishi mumkin.
CHiqindi gazlarning tarkibi ko‗p jihatdan dvigatelning ishlash rejimlariga, uning texnik holatiga va ishlash sharoitiga bog‗liq. Ushbu maqolada haydash rejimi va ishlash sharoitlarini, ya‘ni yo‗l sharoitlari va ularning chiqindi gazlar tarkibiga ta‘sirini ko‗rib chiqamiz.
Zararli moddalar emissiyasini aniqlashning umumiy formulasi quyidagicha

Q 
1000
22.4M _X
0.01
TQ ^15  0.0548M 
1.22 ^X
TXQ , (5.15)

bu erda Mx–zaharli moddalarning molekulyar og‗irligi, t/ mol;

T
 ^{– uzatish samaradorligi;} x–zararli moddalarning tarkibi:

Xco = 61.3  114  53 ²
, (5.16)

Xcn = ^{0.922  1.677  0.77 2}
, (5.17)

X = 3.64  7.88  3.88 ² , (5.18)
^ – ortiqcha havo koeffitsienti.
1 mol Mx ning molekulyar og‗irligi komponentning kimyoviy formulasidan aniqlanadi: –28 uchun, –30 uchun, –46 va (geksan) uchun – 86. chiqarilayotgan gaz miqdori (m / km) quyidagicha hisoblanadi: yonilg‗ining sarfi (l
/ 100 km) 0.01  _t ga ko‗paytiriladi va ifodaga to‗g‗ri keladi.22, bu erda noaniqlik ortiqcha havo nisbati va 1.22 havo zichligi (kg / m3).
CO uchun (5.15) formuladagi Mx ning qiymatini qo‗yib olamiz

^QC^O
 1.53 _T X _CO Q_{ ,}

NO uchun;
^QN^O
 1.64 _T XQ_{ uchun}
^QC^H
^{ 4.7} _T ^X _CH ^Q_ .

U holda kengaytirilgan shakldagi formula (5.15) shaklga ega bo‗ladi

Q  0.0548 M
_A  B N

• 
  C N ² _A
  
• 
  B ²V
  
• 
  C_G
  

 0.077KFV ² _
^{a1  b1 N1} 
(5.19)

T X 2 2 1 2 1


ik ik a a
a 


i

A₁ , B₁ C₁ –turli zaharli moddalar uchun doimiy koeffitsientlar; A, B, C–berilgan avtomobil uchun doimiy koeffitsientlar;
^a₁ ^{, b}₁ –berilgan karbyurator uchun doimiy bo‗lgan koeffitsientlar.
Asosiy ifloslantiruvchi moddalar–uglerod oksidi, uglevodorodlar va azot oksidlari transport vositalarining harakati davomida hosil bo‗ladi. Atmosferaga bu moddalar chiqindilarining ulushi o‗zgaradi va avtomobillarning xarakat jadalligi va konstruktiv xususiyatlari, xarakat rejimi, shuningdek, yo‗l sharoitlariga bog‗liq.
5.7-rasm tahlili shuni ko‗rsatadiki, xarakatga qarshilik koeffitsientining 0.06 ga oshishi uglerod oksidini chiqindilarining 80% gacha ortishiga, harakat tezligining esa 30 km / soat gacha kamayishi esa uglerod oksidini chiqindilarining 2,2 marta ortishiga olib keladi.
5.19– formula va 5.7-rasmdagi grafiklaridan foydalanish yo‗l sharoitiga qarab gazning ifloslanish darajasini prognoz qilish mumkin, bu esa yo‗lning gaz miqdori yuqori bo‗lgan joylarini aniqlash imkonini beradi.
Vaqt o‗tishi bilan xarakat intensivligi, qoplamaning ravonligi, harakatlanish tartibi hamda avtomobilning konstruksiyasi o‗zgaradi. Jadallikning oshishi harakat rejimlarining o‗zgarishiga va zaharlilik darajasini oshirishga olib keladi. Qoplama ravonligi ham vaqt o‗tishi bilan o‗zgaradi va shunindek yo‗l qarshiligi xam. Zararli moddalar chiqindilarini kamaytirish maqsadida avtomobil dvigatellari doimiy ravishda takomillashtirilmoqda.
Zararli moddalar chiqarilishini prognoz qilishda bu omillar hisobga olinishi kerak. Transport intensivligining o‗zgarishi, harakat rejimlari avtomobillar tezligi

orqali aniqlanadi. Qoplama holatining o‗zgarishi (ravonligi) yo‗l qarshiligi bilan aniqlanadi.
5.7-rasm. Gazdan ifloslanish darajasining engil avtomobil uchun harakatga qarshiligi koeffitsienti tezlikga bog‗liqligi
a–uglerod oksidi; b–uglevodorodlar.

Chet el tajribasi shuni ko‗rsatadiki, avtomobil dvigatellari konstruksiyasini takomillashtirish dvigatel zaharliligini pasayishiga olib keladi.