8. Mavzu. Transportlarning dinamik xususiyatlari. Reja

8. Mavzu. Transportlarning dinamik xususiyatlari.
Reja.
1. Dinamik xarakteristikaning grafiklari.
2. Shinalarning yo‘l qoplamasi bilan ishlashi.
Zamonaviy avtomobil yo‘llarining barcha elementlari avtomobillarning hisoblangan tezlik bilan xavfsiz harakatlanishini ta’minlashi zarur. Yo‘ldagi xarakat intensivligi qancha yuqori bo‘lsa, avtomobillarning o‘zaro halaqitlari shuncha ko‘p bo‘ladi va ularning harakat tezliklari kamayadi. Shuning uchun trassaning alohida elementlariga qo‘yiladigan talablarni yo‘lda yakka avtomobilning harakatlanish shartidan kelib chiqib belgilanadi.
K
o‘tarilishda tezlanish bilan harakatlanayotgan avtomobilga umumiy holda quyidagi qarshilik kuchlari ta’sir qiladi (2-rasm): g‘ildirakning g‘ildirashiga qarshilik (g‘ildirab ishqalanish) kuchi R_f, ko‘tarilishdagi harakatga qarshilik kuchi R_i, havoning qarshiligi R_w, harakatlanish tezligi o‘zgarganda hosil bo‘ladigan avtomobilning
1-rasm. Avtomobil harakatiga ta’sir etadigan qarshilik kuchlari.
o ‘zining va mexanizmlari aylanuvchi massalarining inersiya kuchlari R_j. G‘ildirashga qarshilik kuchlari va havoning qarshiligi harakatlanayotgan avtomobilga doim ta’sir etadi. Ko‘tarilishdagi harakatga qarshilik va inersiya kuchlari yo‘lning bo‘ylama profili va avtomobilning harakatlanish rejimiga qarab yo mutlaqo bo‘lmasligi yoki hatto manfiy ishoraga ega bo‘lib, harakatga yordam berishi mumkin (tog‘ etagiga tushishda yoki tormozlashda).
Qattiq qoplamali yo‘llarda harakatlanishda g‘ildirashga qarshilik yo‘lga tushadigan bosimga to‘g‘ri mutanosib bo‘ladi:
, (1)
bu erda G_i - aloxida g‘ildiraklardan yo‘lga tushadigan yuklama, N; - g‘ildirashga qarshilik koeffitsienti.
G‘ildirashga qarshilik qoplamaning tekisligiga, tezlikka va shinalarning elastikligiga bog‘liq. Biroq 50 km/soat dan past tezlikda harakatlanishda g‘ildirashga qarshilik shunchalik sekin ortadiki, bunda g‘ildirashga qarshilik koeffitsientini amalda o‘zgarmas va quyidagi qiymatlarga ega, deb xisoblash mumkin:

Qoplama	f ning qiymati
Sement-beton va asfalt-beton	0,01-0,02
Organik bog‘lovchi moddalar bilan ishlov berilgan chaqiq toshdan yoki shag‘aldan tayyorlangan tekis sirt	0,02-0,025
Bog‘lovchi moddalar bilan ishlov berilmagan chaqiq toshdan yoki shag‘aldan tayyorlangan uncha katta bo‘lmagan o‘yilgan joylari bor	0,03-0,04
Tosh yotqizilgan yo‘l	0,04-0,05
Tekis, quruq va shibbalangan tuproq yo‘l	0,03-0,06
Haydalgan er, o‘ta nam botqoqli grunt, sochiluvchan qum	0,05-0,30 va undan ortiq

Avtomobilning turli tezliklarida tortish kuchi R_rni hisoblash mumkin, bunda avtomobil harakatlanganida tortish kuchining hammasi harakatlanishga qarshilikni engishga sarflanadi degan shartdan kelib chiqiladi. Tashqi va ichki kuchlarning tenglik sharti (avtomobilning harakat tenglamasi) quyidagicha ifodalanadi:


, (2)
bu erda R_f - sildirashga qarshilik; R_i - tepalikka ko‘tarilishdagi harakatlanishga qarshilik; R_ - havoning harakatlanishga qarshiligi; R_j - inersiya kuchlarining qarshiligi.
Akademik E.A. Chudakov avtomobilning tortish yoki dinamik sifatlarini dinamik faktor, ya’ni etakchi sildiraklardagi to‘liq tortish kuchi bilan havo qarshiligi o‘rtasidagi ayirmaning avtomobil otsirligiga nisbati bilan tavsiflashni taklif etdi:
(3)
Shahar ko‘chalari elementlariga qatnov qismi, tramvay yo‘li, yo‘lkalar, daraxtlar va velosiped yo‘lkalari kiradi.
Nazorat savollari:

1. 
   Avtomobil xarakatlanishiga qanday qarshilik kuchlari ta’sir ko‘rsatadi;
   
2. 
   Avtomobilning dimanik xarakteristikasi deb nimaga aytiladi;
   
3. 
   Ko‘chaning avtomobil transportini o‘tkazish qobiliyati nimalarga bog‘liq;
   
4. 
   Tratuarning kengligi qanday aniqlanadi;
   
5. 
   Shahar ko‘chalarida tramvay yo‘llari qanday joylashtiriladi.