I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

f  f_v  f_s ^{, (5.6)}


f_v ^{– shinalar va yo‗l deformatsiyasiga, shinalar bilan qoplama orasidagi} ishqalanishga, g‗ildirak podshipniklari va avtomobil bulaklaridagi ishqalanishga qarab mukammal ravon yo‗lda yurishda dumalanishga qarshiligi koeffitsienti;
f _s ^{– notekis yo‗llarda harakatlanganda qo‗shimcha dumalanish qarshiligi.}
Nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida A. K. Birulya dumalanishga qarshilik koeffitsientining harakat tezligi va ravonligiga quyidagi bog‗liqligini oldi:

f  f₀
  ^G1 S'V ²
G_a
yoki _f

 f₀

 10^7 S'V ²

, (5.7)

^ – avtomobil shassisining konstruktiv xususiyatlariga bog‗liq koeffitsient;
^ = 0,7 yuk avtomobillari uchun va ^ = 0,5–engil avtomobillar uchun;
^ –g‗ildirakning qattiqligi va diametri, shuningdek, qoplamaning ravonligi silkinish o‗lchagich bilan o‗lchanadigan avtomobilning yuk va tezligini hisobga olgan holda koeffitsient, ^ =0.65 10^–7 normal shina bosimida yuk mashinalari
uchun noravon yo‗llarda harakatlanganda qo‗shimcha g‗ildirashga qarshilik quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin.

s
f  1,2 10^8 SV ²
. (5.8)

Yo‗l qoplamalarining noravonligi 100 dan 400 sm/km gacha o‗zgarganda yoqilg‗ining sarfi o‗rtacha 30–35% ga oshishi aniqlangan.Ko‗rsatilgan umumiy yo‗l qarshiligini hisobga olgan holda formulani aniqlashni taklif qilamiz

  f_v  f_k

• 
  f_s  i
  

. (5.9)

YOqilg‗i sarfini hisoblash uchun N. YA Govorushchenko tomonidan taklif qilingan formuladan foydalanamiz..
Q  ¹ _ A  B V  C_G  0.077KFV ²  0.1 G  j _

_ ik ik a a a a i
, (5.10)

^ – samaradorlik ko‗rsatkichi;
^ – yo‗l qarshiligi yig‗indisi
i_k ^{– uzatmaning uzatish soni;}
V_a ^{– avtomobilning xarakat tezligi;} K – havoning qarshilik koeffitsienti; F – avtomobilning frontal maydoni; G_a ^{– avtomobilning xisobiy og‗irligi;}

9. 
   
   a
   ^{– harakatlanayotgan avtomobilning tezlanishi, m/s2;}
   

 ^{– formula bilan aniqlanadigan koeffitsient}

k k
  1 a i²


(5.11)

bu erda: a_k –ushbu avtomobil uchun doimiy qiymati ; engil avtomobil uchun 0.030.05, yuk avtomobili uchun–0.050.07.

Yoqilg‗i sarfi asosiy uzatmaning i₀ va uzatmaning i_k. nisbatiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun, yonilg‗i sarfiga uzatmalar qutisining uzatish soniga e‘tibor qaratilishi kerak. i ning o‗rtacha qiymatini tezlikning o‗zgarishi va yukning qiymati bilan aniqlash mumkin. Yo‗l sharoitining yoqilg‗i sarfiga ta‘sirini o‗rganish uchun tezlikning uzatishlar soniga bog‗liqligidan foydalanish qulay. Uzatishlar soni formula bilan aniqlash mumkin:
i_k  K_cV_maxi_кп /V_a ^{, (5.12)}
bu erda Ks–maksimal burash momentiga mos aylanish chastotasi n ning aylanish tezligi nisbatiga teng tezlik koeffitsienti, nominal quvvatda nN

5.1-rasm.Yoqilg‗i sarfini harakatlanish tezligiga bog‗liqligi (boshlanig‗ich tezlik 50 km/soat qabul qilinadi): 1–engil avtomobil; 2–yuk avtomobili.

Ushbu ma‘lumotlar transport harajatlarini oshiradigan yo‗l uchastkalarini aniqlash uchun yo‗l sharoitlarini baholashda ishlatilishi mumkin. Yo‗l sharoitlari nafaqat yoqilg‗i sarfiga, balki avtomobil qismlarining chidamliligiga ham ta‘sir qiladi.

2. Yo‘l sharoitlariga va harakat rejimiga qarab avtomobil qismlarining chidamliligi.

Ma‘lumki, ekspluatatsion harajatlar yo‗l sharoitlariga, avtomobillarning harakatlanish rejimiga bog‗liq. SHu munosabat bilan, ularning ish sharoitlariga qarab, avtomobil qismlari va agregatlarini eyilish masalasini ko‗rib chiqamiz. Ekspluatatsion sharoitlar ostida biz faqat yo‗l sharoitlarini tushunamiz.

Ekspluatatsion sharoitlarni tavsiflash uchun 5.1–jadvalda ko‗rsatilgan bir qator ko‗rsatkichlarni ajratamiz.

Ekspluatatsion sharoitlar ko‗rsatkichlari

5.1-jadval

Ko‗rsatkichlar	Dvigatel	ulashish	uzatish qutisi	Kar–Dannaya peredacha	Asosiy uzatish	Old ko‗prik	podveska	Rul boshqaruvi	Tormoz tizimi
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
yurish koeffitsient, ai	+	+	+	+	+	+	+	+	+
Avtomobil tezligi Vi	+	–	+	+	+	+	+	+	+
Koeffitsientlar	+	+	+	+	+	+	+	+	+
Mikroprofil	–	–	+	+	+	+	+	+	+
Qo‗zg‗alish, almashtirish tormozlash soni	+	+	+	+	+	+	+	+	+
Uzatishlardan foydalanish koeffitsienti	+	+	+	+	+	–	–	–	–
Solishtirma tortish kuchi	+	+	+	+	+	–	–	–	–
Rul chambaragini burilish burchagi	–	–	–	–	–	+	+	+

Eslatma: + Belgisi ma‘lum bir birlik yoki tizimni hisoblashda hisobga olinishi kerak bo‗lgan ko‗rsatkichlarni ko‗rsatadi.

5.3 – rasmda yuqorida ko‗rsatilgan usul bo‗yicha hisoblangan umumiy yo‗l qarshiligidan avtomobil qismlarining chidamliligiga bog‗liqligini ko‗rsatilgan. Umumiy yo‗l qarshiligining oshishi avtomobil qismlarining chidamliligini pasayishiga olib keladi. Misol uchun, 0.01 dan 0.02 gacha bo‗lgan yo‗l qarshiligining oshishi avtomobil qismlarining chidamliligi 27% ga kamayishiga olib keladi . Avtomobil qismlarining chidamliligi, shuningdek, avtomobilning harakatlanish tezligiga bog‗liq (5.4 – rasm). Ehtiyot qismlar eyilishi nuqtai nazaridan optimal, 60–70 km/soat tezlik (yuk mashinalari uchun). 40 km/soatgacha bo‗lgan tezlikni kamaytirish avtomobil qismlarining chidamliligini 25% ga kamaytiradi va tezlikni 80 km/soat ga oshiradi–avtomobil qismlarining chidamliligini 10% ga kamaytiradi.

5.3-rasm Yuk mashinasining dvigatelining yo‗l qarshiligiga chidamliligi

5.4-rasm. Avtomobil qismlarining harakatlanish tezligiga chidamliligi.

5.5 – rasm shinalarning eyilishini harakatlanish tezligiga bog‗liqligi. (to‗g‗ri uchastkada, asfaltobeton qoplama)

5.3 Shinalarning chidamligiga ekspluatatsion omillarning ta’siri.

Tashqi muhitdagi o‗zgarishlar va shinalarning ishlash tartibi ularning chidamliligiga ta‘sir qiladi. Eng kuchli amortizatsion yurishlari og‗ir yo‗l va iqlim sharoitida, yuqori tezlikda va hisoblangan og‗irlik yukidan oshib ketganda kamayadi. SHinalarning chidamliligiga ta‘sir qiluvchi asosiy omillar yo‗l sharoitlari, iqlim (harorat, namlik) sharoitlari, yuk rejimi, ichki bosim, harakat tezligi, tezlanish bilan bog‗liq bo‗lishi mumkin.

Yo‗lning holati shinalarning chidamligini belgilovchi eng muhim omil hisoblanadi. Boshqa omillar bilan salbiy kombinatsiyalar (masalan, yuk, ichki bosim, harakat tezligi) bilan, buzilib ketishning asosiy sababi eyilish emas, balki ishdan chiqishi bo‗lishi mumkin. Yo‗l qoplamasi ko‗ndalang qiyaligi g‗ildiraklar shinalari orasidagi yuklarning taqsimlanishiga ta‘sir qiladi, notekis yuklanish haddan tashqari yuklangan shinalarning eyilishni tezlashishiga sabab bo‗ladi. Odatda, qoplamaning ko‗ndalang qiyaligi bilan bog‗liq holda, g‗ildiraklarning ichki shinalari ko‗proq yuklanadi.
Yo‗lning bo‗ylama profilidan gorizontal uchastkalar, ko‗tarilishlar, tushishlar miqdori nisbatlarini belgilovchi shinalarni yuklanishi xarakteriga bog‗liq. YAxshi qoplamali gorizontal uchastkalarda odatda yuqori tezlikka sharoit yaratiladi, bu esa shinalar, ayniqsa, etakchi g‗ildiraklar eyilishini oshiradi. Ko‗tarilishlarda tezlik kamayadi, lekin orqa g‗ildiraklarning shinalari avtomobilning old va orqa o‗qlari orasidagi yukni qayta taqsimlash, shuningdek, momentning mavjudligi tufayli ko‗proq yuklanadi; old g‗ildiraklarning shinalarida harakatlanish tezligi va yukni pasayishi ta‘sir ko‗rsatadi. Aksincha, tushishda oldingi g‗ildiraklar ko‗proq yuklanadi.
Rejadagi egri radiusi g‗ildiraklarning burila olishini, yo‗l bilan protektorni qo‗shimcha sirpanishi bilana jilishni (olib ketishi) paydo bo‗lishini belgilaydi..
Iqlim sharoitlari shinalarga bilvosita ta‘sir qiladi, yo‗lning holatini o‗zgartiradi va to‗g‗ridan–to‗g‗ri isitish, sovutish, radiatsiya va boshqalarga sabab bo‗ladi.
Shinalar yurish masofasini tezlikka bog‗liqligini hisobga olgan holda, quyidagi ifodadan aniqlash mumkin.

K
^{V  Lv 0} , (5.13)
L _L
v
bu erda Lv₀ – 50 km/soat tezlikda bosib o‗tgan yo‗l; Tezlik V da Lv –bosib o‗tgan yo‗l

L
Koeffitsient K ^v taxminan analitik tarzda aniqlanishi mumkin:



K

L
_V ¹
K_V  0.15
 0.2
, (5.14)

Bu erda: Kv = ^V1 ; .
V

L
5.6.rasmda K^V , V.dan bog‗likligini ko‗rsatadi.

5.6 - rasm. Shinalarning harakat tezligidagi o‗zgarish koeffitsientiga
bog‗liqligi