I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

V  (V n_i ) / n_i


(7.10)

V
Bunda  – meteorologik hodisalariga bog‗liq bo‗lgan, ya‘ni yomg‗irda,
tumanda, qorda, yaxmalakda, mikroyaxmalakda, chang–to‗zonda kuzatilgan oqim maksimal tezliklari, km/soat; n_i – ushbu hodisalarning kuzatilish kunlari.
Yo‗l sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta‘sirini baholashda yo‗l tarmog‗i sifatini (yo‗lning qoplamasi turini, toifasini, ahamiyatini) hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Yo‗l tarmog‗ining sifatini baholash uchun yo‗l tarmog‗ining salmoqdorlik koeffitsientini taklif qilamiz. Yo‗l tarmog‗ining salmoqdorlik koeffitsienti, yo‗lning qoplamasi, toifasi va ahamiyati salmoqdorlik koeffitsientlaridan tashkil topadi. Buni quyidagi ifodadan aniqlashni taklif qilamiz:


^KS^=KSq^+KSt^+KSah^=(Umuk^muk^+Ueng^eng^+Uo‗tuv^o‗tuv^+Upast^past^)+(UI^I^+UII^II^+UIII
n

^{III+ UIVIV +UVV) + (Uxalxal+Udavdav + Umahmah) =} ^Ui ^i
i1
(7.11)

Bunda K_Sq – yo‗l qoplamasi salmoqdorlik koeffitsienti; K_St – yo‗l toifasi salmoqdorlik koeffitsienti; K_Sah – yo‗l ahamiyati salmoqdorlik koeffitsienti; U – hudud yo‗l tarmog‗i (yo‗l qoplamasi, toifasi, ahamiyati bo‗yicha) miqdor ulushi; 
– yo‗l tarmog‗i xar qaysi sifatining salmog‗i.
Yo‗l tarmog‗i yo‗l qoplamalari turidan kelib chiqib, quyidagi salmoqni tashkil qiladi:

1. 
   Mukkammal turdagi qoplama – V₁ = 4 _kap = 0,73;
   
2. 
   Engillashtirilgan turdagi qoplama – V₂ = 3 _eng = 0,18;
   
3. 
   O‗tuvchi turdagi qoplama – V₃ = 2 _o‗tuv = 0,06;
   
4. 
   eng past turdagi qoplama – V₄ = 1 _past = 0,03. Avtomobil yo‗llari toifalari bo‗yicha quyidagi salmoqni tashkil qiladi:
   
   1. 
      I–toifali yo‗llar – V₁ = 5 _I = 0,78;
      
   2. 
      II–toifali yo‗llar – V₂ = 4 _II = 0,16;
      
   3. 
      III–toifali yo‗llar – V₃ = 3 _III = 0,04;
      
   4. 
      IV–toifali yo‗llar – V₄ = 2 _IV = 0,013.
      
   5. 
      V–toifali yo‗llar – V₅ = 1 _V = 0,007. Avtomobil yo‗llari ahamiyati bo‗yicha quyidagi salmoqni tashkil qiladi:
      

1. Xalqaro – V₁ = 3 _xal = 0,67;
2. Davlat – V₂ =2 _dav = 0,22;
3. Mahalliy – V₃ = 1 _mah = 0,11;
Respublika umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‗llari holatidan foydalanib, yo‗l tarmog‗ining salmoqdorlik koeffitsientlari aniqlandi va quyidagi 7.8–jadvalda keltirildi:

Yo‗l tarmog‗ining salmoqdorlik koeffitsientlari
7.8–jadval

Respublika, viloyatlar	Yo‗l tarmog‗i sifatini tashkil qiluvchi ko‗rsatkichlar salmoqdorligi			Yo‗l tarmog‗ining salmoqdorlik koeffitsienti
	Yo‗l qoplamasi salmoqdorlik koeffitsienti	Yo‗l toifalari bo‗yicha salmoqdorlik koeffitsienti	Yo‗llar ahamiyati bo‗yicha salmoqdorlik koeffitsienti
QQR	0,35	0,05	0,23	0,63
Andijon	0,57	0,09	0,17	0,83
Buxoro	0,26	0,07	0,22	0,55
Jizzax	0,44	0,09	0,21	0,74
Qashqadaryo	0,41	0,09	0,22	0,72
Navoiy	0,24	0,04	0,23	0,51
Namangan	0,57	0,05	0,16	0,78
Samarqand	0,46	0,08	0,19	0,73
Surxondaryo	0,43	0,06	0,23	0,72
Sirdaryo	0,61	0,14	0,24	0,99
Toshkent	0,67	0,12	0,20	0,99
Farg‗ona	0,65	0,08	0,16	0,89
Xorazm	0,56	0,05	0,18	0,79

Respublika xalqaro va davlat ahamiyatidagi yo‗llarida 2000–2010 yillarda hisobga olingan harakat jadalligi va tarkibi bo‗yicha to‗plangan ma‘lumotlar asosida, ularning o‗rtacha bir yilligi aniqlandi. Ushbu ma‘lumotlar asosida viloyatlar bo‗yicha xalqaro va davlat ahamiyatidagi yo‗llardagi transport oqimining maksimal harakat tezligi tadqiqotlar o‗tkazildi. Hisoblash ishlarida dagi o‗tish koeffitsienti ―K_s‖ asosida o‗rtacha sutkalik N_sut harakat jadalligi o‗rtacha soatlik N_soat harakat jadalligiga o‗tkazildi. Transport oqimi va yo‗l sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘sirini hisobiy tezlikning ta‘minlanganlik koeffitsienti orqali baholashda quyidagi ifodani taklif qilamiz:

P_to.ysh. = (1–K_h.t.t) / K_S (7.12)

Bunda P_to.ysh. – transport oqimi holati va yo‗l sharoitini harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘sirini hisobga oluvchi ko‗rsatkich; K_h.t.t – yo‗lda hisobiy tezlikning ta‘minlanganlik koeffitsienti; K_S – yo‗l tarmog‗i salmoqdorlik koeffitsienti.
Viloyatlar bo‗yicha hisobiy tezlikning ta‘minlanganlik koeffitsienti, transport oqimi va yo‗l sharoitining harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘siri ko‗rsatkichi quyidagi 7.9–jadvalda keltirilgan:
Viloyatlar bo‗yicha transport oqimi va yo‗l sharotining harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘siri ko‗rsatkichi
7.9-jadval

Respublika, viloyatlar	^Voq	^Kh.t.t	^Pto.ysh.
QQR	81,8	0,68	0,51
Andijon	79,1	0,66	0,41
Buxoro	76,3	0,64	0,65
Jizzax	79,3	0,66	0,46
Qashqadaryo	78,4	0,65	0,48
Navoiy	75,1	0,63	0,73
Namangan	77,6	0,65	0,45
Samarqand	82,7	0,69	0,42
Surxandaryo	76,7	0,64	0,50
Sirdaryo	77,2	0,64	0,36
Toshkent	76,4	0,64	0,36
Farg‗ona	83,3	0,69	0,35
Xorazm	77,6	0,65	0,44

Havo–iqlim sharoitining avtomobillar harakat sharoitiga ta‘siri ko‗rsatkichi (P_h.iq) yil mavsumlaridagi havo iqlim sharoiti ta‘siri ko‗rsatkichlarining yig‗indisidan tashkil topadi va quyidagicha aniqlanadi:
^Ph.iq.^{= P}qish ^{+ P}bah ^{+ P}yoz ^{+ P}kuz ^(7.13)
Bunda P_qish – qish mavsumidagi havo–iqlim sharoitining ta‘siri ko‗rsatkichi; P_bah – bahor mavsumidagi havo–iqlim sharoitining ta‘siri ko‗rsatkichi; P_yoz – yoz mavsumidagi havo–iqlim sharoitining ta‘siri ko‗rsatkichi; P_kuz kuz mavsumidagi havo–iqlim sharoitining ta‘siri ko‗rsatkichi;
Yil mavsumlaridagi havo–iqlim sharoiti ta‘siri P_mav ko‗rsatkichini aniqlashda

h.t.t
formuladagi K^mav qiymatini quyidagi soddaroq ko‗rinishidan foydalanib

aniqlaymiz:



h.t.t i h.t.t mav
K^mav = ( n Kⁱ )/T (7.14)

h.t.t
Bunda K^mav
– yo‗lda hisobiy tezlikning ta‘minlanganligi mavsumiy

koeffitsienti; n_i – yil mavsumida havo–iqlim hodisalari kuzatiladigan kunlar soni; Kⁱ_h.t.t. – har qaysi havo – iqlim hodisasida hisobiy tezlikning ta‘minlanganlik koeffitsienti; T_sez – yil mavsumining davomiyligi, kun.
P_mav havo – iqlim sharoiti ta‘siri ko‗rsatkichini aniqlashda 3.40 formuladagi yil davrlarida harakat jadalligining notekislik koeffitsienti K_n yil mavsumlari bo‗yicha quyidagicha keltirib o‘tilgan (7.10-jadval):

Yil mavsumlarida harakat jadalligining notekislik koeffitsienti

10. 
    –jadval
    

Yil mavsumlari	Qish	Bahor	Yoz	Kuz
Kn	1,05	1,04	0,98	0,97

Havo – iqlim hodisalari (yomg‗ir, qor, yaxmalak, mikroyaxmalak, tuman, chang–to‗zon va b.) kuzatilganda o‗lchangan yo‗ldagi transport oqimi maksimal tezligi va ularning ta‘minlanganlik koeffitsientlari quyidagi 7.11-jadvalda keltirildi:

Turli havo–iqlim hodisalari kuzatilgandagi hisobiy tezlikning ta‘minlanganlik koeffitsienti

10. 
    –jadval
    

Havo–iqlim hodisalari	Ikki tasmali yo‗llarda hodisa kuzatilgandagi oqim tezligi	To‗rt tasmali yo‗llarda hodisa kuzatilgandagi oqim tezligi	Yo‗llar bo‗yicha o‗rtacha hisoblangani	Hodisa kuzatilgand ^agi Kh.t.t
Havo harorati +20 bo‗lganda, qoplama quruq	67,0	87,0	77,0	0,64
Havo harorati +27 dan yuqori bo‗lganda, qoplama quruq	65,0	79,0	72,0	0,60
Yomg‗ir yog‗ganda va yomg‗irdan keyin qoplama nam bo‗lganda	58,0	77,	67,5	0,56
Qor yog‗ganda, qoplama qor bo‗lganda	43,0	61,0	52,0	0,43
Qoplama ustki yuzasi muzlab, yaxmalak bo‗lganda	37,0	56,5	46,8	0,39
Qoplama ustki yuzasida mikroyaxmalak yuzaga kelganda	63,5	82,0	72,8	0,61
CHang–to‗zonda, ko‗rinish masofasi kamayganda	55,0	73,0	64,0	0,53
Tumanda	32,0	47,5	39,8	0,33

Transport oqimi holatining, yo‗l va havo–iqlim sharoitlarining avtomobillar harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘siri ko‗rsatkichini (P_h.sh. koeffitsienti) aniqlash uchun quyidagi ifodani taklif qilamiz:
P_h.sh. = P_h.iq. / K_S (7.15)
Bunda P_h.sh. – transport oqimi, yo‗l va havo–iqlim sharoitlarining avtomobillar harakat sharoitiga birgalikdagi ta‘siri ko‗rsatkichi; P_h.iq. – havo–iqlim sharoitining ta‘siri ko‗rsatkichi; K_S – yo‗l tarmog‗i salmoqdorlik koeffitsienti.
Respublika hududini avtomobillar harakat sharoiti bo‗yicha tumanlashtirish, avtomobillar harakat sharoiti qulay, noqulay va murakkab bo‗lgan hududlarni aniqlash, ularda harakat sharoitining qulayligi va xavfsizligini oshirish hamda avtomobil yo‗llaridan samarali foydalanish bo‗yicha tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyatini beradi.

6.